Microsoft Word ?Zizxan tanriverdi
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası
Yüklə 3,53 Mb.
|
“Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 389
qov məqsədli şəkildə həmin sözlərin oxunuş formasını dəyişdirib. Bəri başdan qeyd edək ki, müəllif bilərəkdən “dələr” əvəzinə “dilər” oxunuş formasını məqbul hesab edibsə, haqlıdır; qorqud- şünas A.Hacıyev yazır: “...abidənin dilindən gətirilən nümunələr- dən (“Sadaqda oxum kişin dələr” misrası nəzərdə tutulur – Ə.T.) göründüyü kimi, “oxqabı” mənasında həm də “kiş” sözü işlədil- mişdir. Lakin “kiş” sözü tarixən həm nə “samur” anlamını bildir- mişdir. Görünür, oxqabı, yəni sadaq məhz samur dərisindən tikil- diyinə görə, eyni zamanda “kiş” sözü ilə də ifadə olunmuşdur. “Sadaqda oxum kişim dəlir” (kişim – kişin – Ə.T.) cümləsində “kiş” sözünün məhz “dəri” mənasını verməsi bu mülahizəni təs- diqləyir. “Ovçuluqla məşğul olan oğuzların dəri materiallarına geniş yer vermələri təbiidir. Bu onların geyimində və məişətində istifadə etdikləri ləvazimatın hazırlanmasında qabarıq şəkildə öz əksini tapmışdır. Yazılışına görə “yelək// yelük//yelik” variantla- rında oxuna bilən bu arxaizm ilkin mərhələdə “dağ keçisi, ceyran, cüyür balası” mənasını bildirmiş və söz önündə “y” səsdüşümü hadisəsinə uyğun olaraq “elik” formasını almışdır. Sadağın samur və yaxud cüyür dərisindən tikilməsi onun sinonim variantlarının yaranmasında mühüm rol oynamışdır” 1 . Mövcud transkripsiya, sa- dələşdirmə və bir sıra sanballı lüğətlərə istinadən söylənmiş bu cür fikirlərlə müəyyən mənada razılaşmaq da olar. Amma mətnin ümumi semantik yükü, “رلد” yazılış şəklinin həm də “dilər” şək- lində transkripsiya oluna bilməsi, “kiş” sözünün oğuz-qıpçaq dil- lərində “oxqabı” yox, “yay kirişi” (“kiş” –“kiriş” sözünün fonetik dəyişikliyə uğramış variantı hesab oluna bilər) mənasında çıxış et- məsi, “oxqabı” anlamlı “kiş” sözünün məhz karluq türklərinin dili üçün səciyyəvi olması, ən əsası isə “Kitab”ın poetik strukturu problemə tam başqa bucaqlardan yanaşmağı diktə edir. İlk olaraq “Kitab”da “kiş” sözünün işlənmə məqamları və semantikasına diqqət yetirmək lazım gəlir: “Yedi kiş ilə qurulurdu mənim ya- yım!” (D-207); “Yağı yurdı əlümdə qıl kişlim ayğır malı” (D-
1 A.Hacıyev. “Dədə Qorqud kitabı”: oxunuşlar, açımlar. Bakı, 2007, səh.128. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 390
108). Hər iki cümlədə “kiş” sözünün “yay ipi” (kiriş) mənasında işləndiyini mətnin ümumi semantik yükünə əsasən müəyyən etmək olur. S.Əlizadə “kiş ilə” formasının H.Araslı, O.Ş.Gökyay, M.Ergin və V.V.Bartoldun “kişiylə” şəklində başa düşdüklərini qeyd etməklə bərabər, “kiş” (kiriş) sözünün mətnə daha yapışıqlı olduğunu əsaslandırır və mətnin “müasir şəklin”də də məhz kiş (kiriş) formasında təqdim edir (Bakı, 1988, səh.193). Bu baxım- dan birinci cümlədəki “kiş” sözünü “yay düzəltmək üçün möh- kəm ip” mənasında izah edən F.Əhmədov da haqlıdır 1 . İkinci cümlədəki qıl kişlim” birləşməsinin məhz at qılından düzəldilmiş kiş (kiriş) mənasında olduğunu isə əlavə faktlarla təsdiqləməyə ehtiyac yoxdur (Ş.Cəmşidov “qıl kişlim” yox, “qızıl kişlim” şək- lində transkripsiyanı düzgün hesab edir: “Yağı yürüdü əlimdə qızıl kişlim” 2
siyanı düzgün hesab etmək olmaz). Deməli, “Sadaqda oxum kişin dələr” şəklində transkripsiya olunmuş cümlədə “kiş” sözü “oxqa- bı” yox, “yay ipi” (kiriş → kiş) mənasında götürülə bilər. Bu da həmin cümlədə “dələr” deyil, “dilər” formasında transkripsiyanın mətnlə səsləşdiyini təsdiqləyir. Burada “oxqabı” anlamlı “kiş” sö- zünün “Kitab”ın mətninə, ümumiyyətlə, uyğun gəlmədiyini arqu- mentləşdirən digər faktlara nəzər salaq: birincisi, M.Kaşğari gös- tərir: “kiş: sədəq, oxdan, oxqabı. Oğuzlar və oğuzların qardaşı olan qıpçaqlar bunu bilməzlər” 3 ; ikincisi,M.Kaşğarinin “Divan”ın- da oxun qabını dəlməsi yox, səs eləməsi, çaldır-çaldır etməsi ilə bağlı şərhlərə rast gəlinir: “ok kiştə çaldır-çaldır etti = ox sədəq- də, oxdanda çaldır-çaldır etdi”. Yel əsəndə otların çıxardığı səsə də belə deyilir” (I cild, səh.446). Bu cür şərhlər assosiativ olaraq “ “ox səs edir” = “ox kişini (kirişini) diləyir” modelini yada salır;
1 “Kitabi-Dədə Qorqud”un izahlı lüğəti. Bakı, 1999, səh.119. 2 Ş.Cəmşidov. Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı, 1999, səh.179, 332. 3 M.Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk” (tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: Ramiz Əskər). II cild, Bakı, 2006, səh.134. “Dədə Qorqud”un möcüzələr dünyası 391
üçüncüsü, M.Kaşğarinin “Divan”ına, eləcə də digər mənbələrə is- tinad edən S.Mütəllibov “Oxqabı” anlamlı “kiş” sözünün karluq- lara aid olduğunu ehtimal edir: “...o dövrdə hərbi terminlərdən olan bu sözün (“kiş” – Ə.T.) oğuzlar tərəfindən bilinməməsi onla- rın bu mənada başqa bir sözdən istifadə etmələri ilə bağlı olmalı- dır. Çünki bir boyda bu sözün olmaması o dövrün savaş tələb- lərinə görə çox əhəmiyyətsiz mövqe tutmasına işarədir. Halbuki o dövrdə oğuzların türklər arasında çox mühüm mövqe tutduqları məlumdur...Onda belə çıxır ki, “oğuzların və onların qardaşları olan qıpçaqların bilmədiyi” bu söz (“kiş” – Ə.T.) karluqlara aid- dir. Lakin nədənsə Mahmud Kaşğari bu sözün hansı ləhcədə işlən- diyini göstərməmişdir” 1 ; dördüncüsü, “kiş” sözü Oğuz abidəsi “Kitab”da, həm də oğuz-qıpçaq əsilli Beyrək, Əmən, Əmran kimi obrazların dilində işlənib. Deməli, problemə etnolinqvistika və so- siolinqvistika prizmasından yanaşma da “Kitab”dakı “kiş” sözü- nün “oxqabı” mənasında işlənmədiyini, əksinə, “yay ipi” anlamlı “kiriş sözünün fonetik deformasiyaya uğramış variantı olduğunu göstərir. Buraya qədər təqdim etdiklərimiz (“ لد ر ”) yazılış şəklinin “dilər” şəklində transkripsiya oluna bilməsinə əsas verir. Təsadüfi deyil ki, “Kitab”ın Drezden nüsxəsinin 111-ci səhifəsində ardıcıl verilmiş cümlələrdəki (“نسرلد”) yazılış şəkli məhz “dilərsən” kimi transkripsiya olunub. Məsələn: O.Ş.Gökyayın nəşrində: dilersin (İstanbul, 2000, səh.51); M.Erginin nəşrində: dilersin (Ankara, 1958, səh.145); Zeynalov-Əlizadə nəşrində: dilərsən (Bakı. 1988, səh.64). Bu yazılış şəkillərindən ikincisi (“نسرلد”) birincisindən (“ لد
ر ”) yalnız “sən//sin” şəxs sonluğunun yazılışına görə (نس) fərqlənir ki, bu da birinci yazılış şəklinin məhz “dilər” kimi oxuna bilməsini açıq-aydın şəkildə göstərir. Eyni zamanda bu cür faktlar həmin misranın melodiyalılığı və semantikası ilə bağlı başqa de- tallara da işıq salmağa imkan verir. Bu mənada mübahisə obyekti-
1 M.Kaşğari. Divanü lüğat-it-türk” (tərcümə edən və nəşrə hazırlayan: Ramiz Əskər). II cild, Bakı, 2006, səh.134. Yüklə 3,53 Mb. Dostları ilə paylaş:
|