Mifologiya və folklor: NƏZƏRİ-metodoloji kontekst
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Sosial münasibətlər – Model – Struktur
- 2.2. «Model» və «dünya modeli» anlayışları.
126 düşüncəsinin rüşeymi – başlanğıcıdır. Xalqların sonrakı dövrlərdə inkişaf etmiş milli mentalitet sistemləri öz başlanğıcını mifologiyadan götürür. Milli mentalitetin mifologiyadan qaynaqlanan başlanğıcını öyrənmədən mentalitet və folklor münasibətlərini obyektiv və düzgün şəkildə araşdırmaq mümkün deyildir. Çünki hər bir xalqın milli mentaliteti üçün xarakterik olan xüsusiyyətlərin başlandığı qaynaq birmənalı şəkildə mifologiyadır. Azərbaycan folklorunda yaşayan milli mentalitet də öz spesifikası etibarilə Azərbaycan-türk mifologiyası ilə müəyyənləşmişdir. Milli mentalitet üçün xarakterik olmaqla yanaşı, həm də folklorda bədiiləşən və onun vasitəsi ilə də nəsillərdən-nəsillərə ötürülən kateqoriyalar mifologiyada ortaq bir nöqtədə birləşir. Bu cəhətdən, mifologiya milli mentalitet və milli folklor vahidlərinin ortaqlaşdığı sahə olmaqdan daha çox, vahid, sinkretik başlanğıcdır» 184 . Deyilənlərin işığında görünür ki, V.A.Beylisin K.Levi-Strosu mifologiyanın özəllikləri ilə təfəkkürün özəlliklərini biri-birinə qarışdırmaqda, başqa sözlə, mifoloji strukturların öyrənilməsini mental strukturların öyrənilməsi ilə əvəz etməkdə qınaması düzgün yanaşma deyildir. Düşüncənin mental strukturları bütövlükdə mifoloji şüur strukturlarını özündə inikas edən, yaxud struktur özəllikləri mifologiya ilə müəyyənləşən modellərdir. Bu cəhətdən mental struktur vahidləri bütövlükdə mifoloji dünya modelinin (mifoloji sistemin) struktur elementləridir. Mifoloji strukturlar mental strukturlar vasitəsi ilə ifadə olunur. Mentalitet sisteminin hər hansı vahidi, yaxud konkret dəyəri mifologiya ilə müəyyənləşməklə onu təzahür etdirir. Bu cəhətdən, hər bir mifoloji dünya modelində olduğu kimi, oğuz mifinin öyrənilməsi oğuz 184 Аğаzаdə I. Аzərbаycаn milli mentаlitet sistemi və аrxаik-mifоlоji düşüncə / Elmi аxtаrışlаr (fоlklоrşünаslıq: filоlоgiyа, fəlsəfə, tаrix, incəsənət və nəzəriyyə аspektləri). № 1, Bаkı: Nurlаn, 2008, s. 29 127 mifoloji təfəkkürünün – oğuz mifoloji dünya modelinin öyrənilməsi deməkdir. Beləliklə, mifoloji struktur bir tam (sistem), yaxud tamın tərkib hissəsi (mikrosistem) olaraq özünün bütün hallarında modeldir. K.Levi-Strosun yazdığı kimi, «...struktur tədqiqatlar modellərdən istifadə etmək yolu ilə sosial münasibətləri öyrənməklə məşğuldur» 185 . «Model» anlayışı «sosial struktur» və «sosaial münasibətlər» anlayışları ilə bağlıdır. K.Levi-Stros yazır: «Sosial münasibətlər sosial strukturun özünü aşkar edən modellərin qurulmasının əsas materialıdır» 186 . Aşağıdakı ardıcıllıq sxemi alınır: Sosial münasibətlər – Model – Struktur Beləliklə, sosial münasibətlər materialdır, həmin material əsasında model qurulur, həmin modeldə isə struktur aşkarlanır. Bu sxem K.Levi-Strosun struktur tədqiqatlarının əsasında durur. Alim yazır: «Qeyri-şüuri strukturun aşkarlanmasına necə bir yolla gəlməli? Bu məsələdə etnoloji və tarixi metodlar üst-üstə düşür... Ancaq sosial müəyyənliklərin dəyişməsini göstərmək yolu ilə tarixin öyrənilməsi öz çoxsaylı ifadələnmələrinin əsasında duran və hadisələrin dəyişkən ardıcıllığında qorunub qalan strukturu aşkarlamağa imkan verir» 187 . Strukturun aşkarlanması modeli, o da öz növbəsində həmin modelin qurulduğu sosial münasibətlərin öyrənilməsini tələb edir. Bunu oğuz mifinə tətbiq etdikdə oğuz mifinin strukturunun öyrənilməsi oğuz mifoloji dünya modeli, o da öz növbəsində həmin modelin qurulduğu oğuz sosial münasibətləri ilə əlaqədardır. 185 Леви-Строс К. Структурная антропология. Москва: Глав. Ред. Вост. Лит., 1985, с. 257 186 Levi-Strоs K. Göst. əsəri, s. 247 187 Levi-Strоs K. Göst. əsəri, s. 28 128 2.2. «Model» və «dünya modeli» anlayışları. Ümumiyyətlə, «model» mürəkkəb anlayışdır. A.F.Losev hələ keçən əsrin 70-ci illərinin sonunda yazırdı ki, «model» indi o qədər müxtəlif mənalarda işlənir ki, əslində baxanda, bu termin hər bir müəllifdə öz anlamına malikdir 188 . A.F.Losev dil modelləri nəzəriyyəsinin ümumi əsaslarından bəhs edən tədqiqatında «model» termininin müxtəlif müəlliflərdə işlənmiş 34 fərqli mənasını sadalamış 189 , ümumən isə mənaların sayını göstərdiyindən daha çox hesab etmişdir 190 . V.A.Ştoff idrakda modelin rolundan bəhs edən tədqiqatında belə hesab etmişdir ki, model anlayışı həmişə gerçəkliyin təsviri və inikasının bir sıra üsullarını bildirir 191 . A.F.Losev işarə və simvol haqqında mövcud nəzəriyyələrdə terminoloji çoxmənalılıqdan bəhs edən tədqiqatında Tartuda «İşarə sistemləri üzrə çalışmalar» seriyasından 1964-1975-ci illər arasında buraxılmış yeddi cildi nəzərdən keçirərək yazır: «Beləliklə, model tərəfimizdən təhlil olunan nəşrlərdə bu və ya digər obyektlərin məntiqi sistem və onun elementlərinin məna münasibətlərinin təsbit edilməsi nəticəsində dəqiq strukturun qurulması əsasında verilmiş inikası kimi şərh olunur» 192 . Oğuz mif modeli də oğuz gerçəkliyinin inikasıdır. Lakin bütün mifoloji modellər kimi, bu modelin də spesifikası onun məhz mifolojiliyində, başqa sözlə, oğuz mifoloji şüurunun 188 Лосев А.Ф. Знак. Символ. Миф. Москва: Изд. Моск. универ., 1982, с. 221 189 Лосев А.Ф. Введение в общую теорию языковых моделей. Москва: Наука, 1968, с. 16-18 190 Лосев А.Ф. Знак. Символ. Миф. Москва: Изд. Моск. универ., 1982, с. 221 191 Ştоf Штоф В.А. О роли модели в познании. Ленингра: Наука, 1963, с. 8 192 Лосев А.Ф. Знак. Символ. Миф. Москва: Изд. Моск. универ., 1982, с. 226 Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|