Mifologiya və folklor: NƏZƏRİ-metodoloji kontekst
Yüklə 1,35 Mb. Pdf görüntüsü
|
132 arxaik şüurda dünyanın təsvir olunması üçün vahidləri kosmosun əsas elementləri olan müəyyən əlifba mövcuddur. Bu elementlərin hər birində omonimliyə gedib çıxan çoxmənalılıq inkişaf edir, kainatın təsvirinin müxtəlif aspektlərinin vahidləri arasında uyğunluqlar sıraları qurulur 203 . Göründüyü kimi, Toporovun qeyd etdiyi «əlifba», «hərflərin omonimliyi» («çoxmənalılığı»), «uyğunluqlar sıralarının qurulması» mifin semiotikləşdirmə üsulunun başqa bir səviyyədə təsiridir. A.K.Bayburin yazır ki, mifoloji şüurun bütün bu xüsusiyyətləri ona son məqsədi universal təsnifat – dünya mənzərəsi (dünya modeli – S.R.) yaratmaq olan təsnifat xarakterli mürəkkəb vəzifələrin öhdəsindən gəlməyə mane olmur və həmin dünya mənzərəsinin (modelin) köməyi ilə insan onu əhatə edən mühitdə istiqamətlənir və onda öz yerini müəyyənləşdirir 204 . Mifoloji dünya modelinin özünəməxsus semiotikləşdirmə imkanı ona varlıq aləminin fərqli siniflərə aid olan elementlərini eyniləşdirməyə imkan verir. V.N.Toporov göstərir ki, mifopoetik dünyagörüşü makrokosm (dünya) və mikrokosmun (insanın) eyniyyətindən çıxış edir. Bu prinsip təkcə kosmik məkan və torpağın yox, ...başqa qatların da (yaşayış yerləri, avadanlıqlar, paltarlar) modelləşməsinin çoxlu örnəklərini müəyyən edir 205 . 203 Топоров В.Н. О структуре некоторых архаических текстов, соотносимых с концепцией «мирового дерева» / Труды по знаковым системам (сб. ст.). Вып. 5, Тарту: 1971, с. 60-61 204 Байбурин А.К. Мифологическое сознание / Свод этнографи- ческих понятий и терминов, вып.4. Москва: Наука, 1991, с.79 205 Топоров В.Н. О космологических источниках раннеисторичес- ких описаний / Труды по знаковым системам (сб. ст.). Вып. 6, Тарту: 1973, с. 114; Топоров В.Н. О ритуале. Введение в проблематику. Архаический ритуал в фольклорных и раннелитературных памят- никах (сб. ст.). Москва: Наука, 1988, с. 12 133 Mifoloji şüur tarixi şüurdan fərqlənməklə elmi ədəbiyyatlarda müstəqil dünyagörüşü kimi təsbit edilmişdir. Prof. P.Əfəndiyev yazır: «Mifologiya bəşər təfəkkürünün müəyyən mərhələsinin məhsuludur. İnsanın təbiət və cəmiyyət hadisələrilə təması onun şüurunun inkişafı üçün əsas olmuşdur. Mifologiya zaman keçdikcə insanın bədii təfəkkürünün inikasına çevrilmişdir» 206 . R.Əliyev mifoloji şüurun özəlliyini «uydurma-həqiqət» müstəvisində səciyyələndirərək qeyd edir ki, mif insanın təbiət və onun hadisələrinə yanaşma üsuludur, gündəlik təmasda insanların qarşısına çıxan hər hansı hadisə və əşyanın fantastik yozumudur. O, sonradan bizə uydurma görünsə də, öz zamanında həqiqi biliklər sistemini təşkil etmişdir 207 . Başqa sözlə, «mif ona inananların şüurunda mifdir» 208 . «Mifoloji obrazlar maddiləşdirilmiş şəkildə əsl reallıq kimi təsəvvür olunur» 209 . R.Bədəlovun yazdığı kimi, «həqiqət-uydurma» oppozisiyasının metaforizmi semiotik yozumlarda əhəmiyyətli dərəcədə o zaman aradan qaldırılır ki, mif və onun reduplikasiyaları (təkrarları, yandaşları, qoşalaşmaları – S.R.) potensial, dərkolunmamış işarəlilik, incəsənətdəki «həqiqət- uydurma» isə «məqsədli işarələndirmə» ilə «qeyri-işarəvi işarəlilik» arasında işarədaxili fərqlər kimi başa düşülsün 210 . Beləliklə, mif yaddaşının «həqiqət-uydurma» xassəsi lap başlanğıcdan işarəvi mahiyyət daşıyır və mifoloji 206 Əfəndiyev P. Аzərbаycаn şifаhi xаlq ədəbiyyаtı. Bаkı: Mааrif, 1992, s. 129 207 Əliyev R. Аzərbаycаn nаğıllаrındа mifik görüşlər. Bаkı: Elm, 1992, s. 7 208 Əliyev R. Mifin diаlektikаsı və fоlklоr // «Humаnitаr elmlərin öyrənilməsinin аktuаl prоblemləri» dərgisi. 2006, № 3, s. 78 209 Əliyev R. Mif və simvоl // «Dədə Qоrqud» jur., 2006, № 2, s. 45-53 210 Бадалов Р. Правда и вымысел героического эпоса. Баку: Элм, 1983, с. 128-129 134 semiotizm postmif düşüncəsinin – tarixi şüurun semiotizminin bütün mümkün kombinasiyalarının əsasında durur. Prof. K.Abdulla mifoloji şüurun xassələri haqqında yazır: «Mifoloji təsəvvür təkcə bizim eşitdiyimiz nağıl və əfsanələri bəzəyən, onların məzmununu «müşayiət» edən ornamental detallar məcmuu deyil. Mifoloji təsəvvür qədim insanın dünyagörüşünün əsasını formalaşdıran, onun hərəkətlərinin normativ sistemini müəyyənləşdirən, onun təbiətlə münasibətlərini tənzimləyən və cilalayan bütöv bir yaşayış üsuludur. Fəlsəfi-etik, hüquqi-normativ sistemdir. Hər halda, qədim bir dövr üçün mifoloji təsəvvür belə bir səciyyədə özünü göstərir 211 . Prof. A.Hacılı qeyd edir ki, əsatir həm də bütün dövrlər üçün aktual olan universal təfəkkür tərzi, insanın mühiti və özünü dərketmə üsuludur. Universal qavrayış növü olan əsatirdə real zaman, obyektiv tarixi hərəkət ya mövcud olmur, ya da nəzərə alınmır. Əsatir nəyinsə məzmunu və ya əksi yox, nəyisə insanla vəhdətdə qavramağa, insanın batini və zahiri arasında ahəng yaratmağa yönələn xüsusi idrak növü kimi aşkarlanır. Bu cəhd əsatirin insan psixikasının dərin qatlarında gizlənən əbədi zəmin, bəşər mədəniyyətinin dəyişməz sinxronik özəyi olduğunu təsdiq edir 212 . Prof. A.Şükürov və prof. G.Abdullazadə göstərirlər ki, mif şüurun vahid, bölünməz (sinkretik), universal formasıdır. O yarandığı dövrün nəyi varsa hamısını əks etdirmişdir 213 . A.Şükürov digər bir tədqiqatında yazır: «Mif – qədim insanın hiss etdiyi, düşündüyü, inandığı, başa düşdüyü nə varsa, onun idrakının şifahi izi hesab olunmalıdır» 214 . 211 Аbdullа K. Sirr içində dаstаn və yаxud gizli Dədə Qоrqud – 2. Bаkı: Elm, 1999, s. 24 212 Hаcılı А. Mifоpоetik təfəkkür fəlsəfəsi. Bаkı: Mütərcim, 2002, s. 3-4 213 Şükürоv А., Аbdullаzаdə G. Аzərbаycаn fəlsəfəsi (qədim dövr). Bаkı: Аzərbаycаn Dövlət Nəşriyyаtı, 1993, s. 25 214 Şükürov A. Mifologiya. I kitab, Bаkı: Elm, 1995, s. 6 Yüklə 1,35 Mb. Dostları ilə paylaş:
|