58
A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ IX nömrə
74. Ərizəçinin evinin 2005‐ci ilin 8 oktyabrdan onun xüsusi mülkiyyətində olması və həmin tarixdən
qabaq da mübahisəsiz istifadəsində olması faktı mübahisə doğurmur. Bu fakt ölkə məhkəmələri
tərəfindən təsdiq edilmiş və ölkə səviyyəsində heç zaman mübahisələndirilməmişdir.
75. Evin altında olan və ümumi sahəsi 257 kv.m. torpaq sahəsinə gəlincə, Hökumət ərizəçinin torpağa
hər hansı hüquqa malik olduğunu sübut edə bilmədiyini, ərizəçi isə torpağın evi ilə birlikdə onun
“əmlakının” bir hissəsini təşkil etdiyini iddia etmişdir. 76. Məhkəmə qeyd edir ki, Azərbaycan hüquq
sisteminə görə evin altında olan torpaq sahəsinə hüquq evin özünə olan hüquqa avtomatik olaraq
daxil edilmir. Başqa sözlə, daşınmaz əmlakın mülkiyyətçisi əmlakın üzərində yerləşdiyi torpaq
sahəsinin mülkiyyətçisi olmaya bilər. Belə ki, şəxs ev üzərində mülkiyyət hüququna malik ola,
bununla yanaşı torpaq sahəsi isə dövlətin və ya bələdiyyənin mülkiyyətində qala bilər. Lakin Mülki
Məcəllənin 243.1‐ci maddəsinə görə başqa bir şəxsin istifadəsində olan torpaq sahəsi üzərində
istifadə hüququ avtomatik olaraq torpaq üzərində yerləşən daşınmaz əmlakın mülkiyyətçisinə verilir
(yuxarıda 56‐cı bəndə bax). Bundan əlavə, xüsusi mülkiyyətdə olan evlərin altında yerləşən və
dövlətin mülkiyyətində olan torpağın, evə bitişik həyətyanı sahələrinin “qanuni istifadəçiləri olan
şəxslər əvəzi ödənilmədən həmin torpaq üzərində xüsusi mülkiyyət hüququ əldə etmək hüququna
malikdirlər. Onlar bu hüquqdan istifadə etsələr, dövlət qeydiyyatına alındığı andan torpaq üzərində
mülkiyyət hüququ yaranır (Torpaq islahatı haqqına 1996‐cı il tarixli qanunun və 1997‐ci il tarixli
Vətəndaşların qanuni istifadəsindəki torpaqların onların mülkiyyətinə verilməsi haqqında
Əsasnamənin müvafiq müddəaları üçün yuxarıda 57‐58‐ci bəndlərə bax).
77. Ərizəçinin evinin altında yerləşən torpaq sahəsi və ona bitişik həyətyanı sahə üzərində mülkiyyət
hüquqlarının qeydiyyatdan keçirilməsi üçün heç zaman müraciət etmədiyi doğrudur. Buna görə də,
formal olaraq o, evinin sökülməsi zamanı torpaq üzərində mülkiyyət hüququna malik deyildi. Lakin
mövcud qanunvericiliyə görə ərizəçi evin mülkiyyətçisi olduğu üçün mübahisə predmeti olan torpaq
sahəsinin “qanuni istifadəçisi” idi. Bundan əlavə, milli qanunvericiliyə əsasən onun torpaq üzərində
mülkiyyət hüququnu əvəzi ödənilmədən əldə edə bilmək kimi qanuni gözləntisi də var idi. Beləliklə
də, ən gec 2005‐ci il 8 oktyabrdan ərizəçi torpaq üzərində, onun “əmlak” hesab oluna bilməsi üçün
kifayət edici dərəcədə mülkiyyət marağına malik idi.
78. Məhkəmə yuxarıdakıları nəzərə alaraq hesab edir ki, həm mübahisə predmeti olan ev, həm də
torpaq sahəsi Konvensiyanın 1 saylı Protokolunun 1‐ci maddəsinin mənasında ərizəçinin “əmlakı”nı
təşkil edirdi.
(b) 1 saylı Protokolun 1‐ci maddəsinə əməl olunması məsələsi
79. 1 saylı Protokolun 1‐ci maddəsində 3 fərqli qayda müəyyən edilmişdir: birinci bəndin birinci
cümləsində təsbit edilmiş birinci qayda ümumi təbiətlidir və mülkiyyətdən dinc istifadə prinsipini
bəyan edir; birinci bəndin ikinci cümləsində təsbit olunmuş ikinci qayda əmlakdan məhrumetməni
əhatə edir və bunun bəzi şərtlərini müəyyənləşdirir; ikinci bənddə əks olunmuş üçüncü qaydada
təsbit edilmişdir ki, dövlətlər digər hüquqlarla yanaşı ümumi maraqlar naminə mülkiyyətdən
istifadəyə nəzarət edə bilər. Lakin bu qaydalar əlaqəsiz deyil: ikinci və üçüncü qaydalar
mülkiyyətdən dinc istifadə hüququna konkret müdaxilə halları ilə bağlıdır və buna görə də birinci
qaydada təsbit edilmiş prinsip prizmasından təfsir olunmalıdır (misal üçün bax: “Kozacıoğlu
Türkiyəyə qarşı (Kozacıoğlu v. Turkey [GC], no. 2334/03, § 48, 19 February 2009) və “Vistinş və
Perepjolkins Latviyaya qarşı (Vistiņš and Perepjolkins v. Latvia [GC], no. 71243/01, § 93, 25 October
2012)).
80. Məhkəmə qeyd edir ki, hazırkı işdə ərizəçinin əmlakına müdaxilə baş vermişdir. Belə ki, əmlak
dövlət tərəfindən götürülmüş və ev sökülmüşdür. Bu müdaxilə 1 saylı Protokolun 1‐ci maddəsinin
ikinci cümləsinin mənasında “əmlakdan məhrumetmə” hesab olunur. 81. Özgəninkiləşdirmə tədbiri
1 saylı Protokolun 1‐ci maddəsinə uyğun olması üçün 3 şərtə cavab verməlidir: o, “qanunda nəzərdə
tutulmuş şərtlərə uyğun olaraq” həyata keçirilməlidir (bu, dövlət orqanları tərəfindən hər hansı
özbaşına hərəkətə yol verilməsini istisna edir), “ictimai maraqlara” cavab verməlidir və
mülkiyyətçinin hüquqları ilə ictimaiyyətin maraqları arasında ədalətli tarazlıq təmin olunmalıdır.
59
A Z Ə R B A Y C A N V Ə K İ L İ ‐ IX nömrə
81. Məhkəmə birinci şərtlə bağlı təkrar edir ki, 1 saylı Protokolun 1‐ci maddəsi dövlət orqanlarının
əmlakdan dinc istifadəyə istənilən müdaxiləsinin qanuni olmasını tələb edir: həmin maddənin birinci
bəndinin ikinci cümləsi əmlakdan məhrumetmənin “qanunda nəzərdə tutulmuş şərtlərə uyğun
olaraq həyata keçirilməsinə icazə verir. Bundan əlavə, demokratik cəmiyyətin əsas prinsiplərindən
biri olan qanunun aliliyi Konvensiyanın bütün maddələrində ehtiva olunan bir məfhumdur (bax:
yuxarıda qeyd edilmiş “İatridis” işi, 58‐ci bənd; “Yunanıstanın keçmiş kralı və Digərləri Yunanıstana
qarşı” (Former King of Greece and Others v. Greece [GC], no. 25701/94, § 79, ECHR 2000‐XII) və
Broniovski Polşaya qarşı (Broniowski v. Poland [GC], no. 31443/96, § 147, ECHR 2004V)).
83. Hazırkı iş üzrə tərəflər müdaxilənin baş verdiyi tarix barədə fərqli mövqeyə malikdirlər. Onların
fikrincə, bu amil müvafiq vaxtda tətbiq edilməli olan ölkə qanunvericiliyini müəyyən etmək
baxımından əhəmiyyətli idi. Xüsusilə, Hökumət iddia etmişdir ki, müdaxilə BŞİH‐nin 2014‐cü il 14
may tarixli sərəncamının qəbul edildiyi vaxt baş vermişdir. Ərizəçi isə müdaxilənin 2009cu ilin
dekabrında, evinin söküldüyü vaxt baş verdiyini iddia etmişdir. Məhkəmə aşağıdakı təhlilinin bir
hissəsində bu məsələyə münasibətini bildirəcəkdir.
84. Məhkəmə həmçinin qeyd edir ki, tərəflərin evin sökülməsi vaxtı ilə bağlı mövqeləri də fərqlidir.
Hökumət bunun 2009‐cu ilin sentyabrında baş verməsini bildirmişdir. Lakin Hökumət bu mövqeyini
təsdiq etmək üçün hər hansı sübut təqdim edə bilmədiyinə görə Məhkəmə ərizəçinin evinin tam
şəkildə 2009‐cu ilin dekabrında sökülməsi ilə bağlı dəfələrlə ölkə məhkəmələri və Avropa
Məhkəməsinə etdiyi izahatları qəbul edir. 85. Hökumətin dövlət orqanları tərəfindən görülmüş
tədbirlərin qanuniliyi məsələsinə gəlincə, Məhkəmə ərizəçinin evinin qanuni şəkildə “BŞİH‐nin
2004‐cü il 14 may tarixli sərəncamına əsasən ictimai ehtiyaclar üçün alındığına” dair Hökumət
tərəfindən səsləndirilən mövqeni aşağıdakı səbəblərə görə qəbul etməyin çətin olduğunu bildirir.
86. İlk öncədən Məhkəmə bəyanatın özünü çaşdırıcı hesab edir. O qeyd edir ki, BŞİH‐nin 2004‐cü il
14 may tarixli sərəncamı ərizəçinin evi üzərində mülkiyyət hüququnu əldə etməsindən bir ildən
artıq müddət əvvəl qəbul edilmişdir. 2005‐ci il 8 oktyabrda BŞİH‐nin özü mülkiyyət şəhadətnaməsini
ərizəçiyə vermişdir (daha dəqiq BŞİH‐nin Texniki İnventarlaşdırma və Mülkiyyət Hüquqlarının
Qeydiyyatı Şöbəsi; yuxarıda 7‐ci bəndə bax). Belə olan halda, BŞİH‐nin 2004‐cü il 14 may tarixli
sərəncamına necə imzalandığı vaxtda ərizəçinin hələ də mülkiyyətində olmayan əmlakı
“özgəninkiləşdirən” akt kimi baxılması aydın deyil.
87. Hər bir halda sonradan bu sərəncamdan evin sökülməsinə haqq qazandırmaq üçün istifadə
edildiyindən, ərizəçinin 2005‐ci il 8 oktyabrda evin üzərində mübahisəsiz mülkiyyət hüququ əldə
etdikdən sonra bu sərəncama ərizəçinin xüsusi mülkiyyətinə müdaxilənin qanuni əsası kimi çıxış
etməsinin mümkünlüyünü müəyyənləşdirmək zəruridir.
88. Məhkəmə 2004‐cü il 14 may tarixli sərəncamın mətninə nəzər salaraq qeyd edir ki, bu sənədin
hüquqi qüvvəsi icarə müqaviləsi əsasında özəl podratçıya torpaq sahəsi ayırmaq və podratçıya
inkişaf layihəsinin dizaynını hazırlamağa icazə verməklə məhdudlaşırdı. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi
bu sərəncam barədə həmin ərazinin sakini kimi ərizəçiyə evinin faktiki sökülməsindən qabaq formal
məlumat verilməmişdir. Sərəncamda xüsusi mülkiyyətin özgəninkiləşdirilməsini nəzərdə tutan və
ya həmin ərazidə özəl və ya dövlət fondu mənzillərində yaşayan sakinlərin başqa yerə köçürülməsi
ilə bağlı qərara istinad edən hər hansı müddəa olmamışdır. Əslində, sərəncamda açıq şəkildə qeyd
edilirdi ki, “o, yalnız layihə dizaynının hazırlanması” və layihənin podratçısı tərəfindən müvafiq
sənədlərin əldə edilməsi üçün əsas kimi çıxış edirdi. Belə olan halda və müvafiq özəlləşdirilmiş
evlərin özgəninkiləşdirilməsi ilə bağlı sonradan BŞİH və ya hər hansı digər dövlət orqanı tərəfindən
formal qərarlar qəbul edilmədiyindən, Məhkəmə hesab edir ki, BŞİH‐nin 2004‐cü il 14 may tarixli
sərəncamı öz‐özlüyündə sözü gedən ərazidə yerləşmiş xüsusi mülkiyyətdə olan əmlakın
özgəninkiləşdirilməsinə açıq şəkildə icazə verən hüquqi sənədə bərabər tutula bilməz. 89. Bundan
əlavə, Məhkəmə özgəninkiləşdirmə prosesinin qanuni şəkildə 1982‐ci il tarixli Mənzil Məcəlləsinin
bir sıra normalarına uyğun qaydada aparıldığı ilə bağlı Hökumətin mövqeyini qəbul etmir. Məhkəmə
bununla əlaqədar həmin normaların işə aidiyyəti olmadığı və ya tətbiq edilməsinin mümkün olmadığı
ilə bağlı ərizəçinin mövqeyi ilə razılaşır.