Mühazirə brahimov T. «Landşaft» nədir?
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühazir ə 13 brahimov T. Land şaftin meridional v ə ya sektorlar (bölm əl ər) üzr ə differensiasiyasi
Buradan belə nəticəyə gəlmək olur ki, introzonallıq azonal amillərin yerli təsiri nəticəsində yaranan zona daxili differensiasiyadır. Məsələn, Quba-Xaçmaz maili düzənliyində yayılmış təbii meşə kompleksləri (Nabran meşələri) azonal amillərin təsirilə yaranmış introzonaldır. Çünki həmin maili düzənlik Böyük Qafqaz dağlarının Şimal-şərq yamacından mənbə götürən çayların gətirmə konuslarından təşkil olunmuşdur. Bu konusları yaradan materiallar öz növbəsində denudasiyanın potensial enerjisini (bu enerji dağlar əmələ gələrkən, yerin daxili istiliyinin və yer səthi tərəfindən udulan Günəş enerjisinin çevrilmiş formalarının toplusuur) təsirilə ağırlıq qüvvəsi nəticəsində hərəkətə gəlib göstərilən düzənlikdə toplanmış və yeraltı suların səviyyə dərinliyini səthə yaxınlaşdırmışdır. Nəhayət, qruntun rütubətlə kifayət qədər təmin olunmasına və düzənlik zonası daxilində müvafiq introzonal mənşəli komplekslərin yaranmasına səbəb olmuşdur. «Azonallıq» və «introzonallıq» anlayışları arasında dəqiq sərhəd keçirmək hələlik bir qədər mübahisəlidir. Tədqiqatlar göstərir ki, azonal hadisə adlanan bütün proseslər zonallığın izlərini özündə daşıyır və onun təsiri introzonal komplekslərdə də müşahidə edilir.
Behruz Melikov Behruz Melikov Mühazirə 13 brahimov T. Landşaftin meridional və ya sektorlar (bölmələr) üzrə differensiasiyasi Bu qanunauyğunluq və onun əmələgəlməsi iqlimin meridianlar üzrə fərqlənməsi ilə bağlıdır. Son illərədək landşaftın meridional differensiasiyası landşaftın «əyalətlilik» anlayışı ilə ifadə edilirdi. Həmin terminin tətbiqi hazırda tutduğu ərazinin kiçikliyinə və meridtronal vahidə (sektora) müvafiq gəlmədiyinə görə öz əhəmiyyətini itirmişdir. Müasir coğrafi ədəbiyyatda, əyalət adı altında yer səthinin nisbətən kiçik bir hissəsi başa düşülür. Onun fərqləndirilməsi okean sahilindən materikin dərinliklərinə getdikcə meridionalların dəyişməsilə əlaqədar olaraq, iqlim şəraitini əvəz olunması və azonal amillərin (geoloji-geomorfoloji və yeni tektonik hərəkətlərin) differensiasiyası ilə bağlıdır. Materiklər üzərində rütubətin mənbəyi əsasən okeanlar olduğundan, ondan materikin daxilinə doğru uzaqlaşdıqca havanın rütubətlə doyma dərəcəsi və atmosfer yağıntılarının miqdarı azalır. Tayqa zonasının daxil rayonları okean sahili vilayətlərlə müqayisədə iki üç dəfə az yağıntı alır. Okeanların təsir dərəcəsindən asılı olaraq, materiklərdə iqlim və üzvü aləmin dəyişmə qanunauyğunluqlarını öyrənməklə, akademik V.L.Komarov maridional zonallığın mövcudluğunu təsdiq edirdi. Hazırda bu termin çox tədqiqatçılar tərəfindən «sektorluq» anlayışı kimi qəbul edilir. 1821-ci ildə Komarov hər bir materik daxilində üç meridional zonallıq, iki okean və bir kontinental şöbənin olduğunu fərqləndirməyi məsləhət görürdü. Bitki örtüyünün coğrafi qanunauyğunluqları barədəki fikirlər sonralar B.A.Gellər (1923, s.56) və başqa geobotaniklər inkişaf etdirmişlər. Gellərin fikrincə, bitki örtüyünün fərqli olması yalnız iqlim şəraitindən asılı deyil. Enlik zonalarının əmələ gəlməsi iqlimin, torpağın və bitki örtüyünün mürəkkəb qarşılıqlı təsirinin birliyilə müəyyən edilir. O, enlik zonalarını öyrənərkən, ərazinin inkişaf tarixini, iqlimin meridional istiqamətində dəyişməsini, müiləq-yüksəkliyi, relyefin və ana süxurların xarakterinin nəzərə alınmasını təklif edirdi. Behruz Melikov Behruz Melikov
Coğrafi təbəqənin səthində çox hallarda iqlim göstəricilərinin təsir sferası geomorfoloji amillərlə fərqləndirilir. Ona görə də, hər bir enlik zonası daxilində geomorfoloji vahidlərin müxtəlifliyinə, torpaq-bitki örtüyünün xarakterinə görə böyük vilayətlər müşahidə edilir. Başqa sözlə, enlik zonaları daxilində təbii şəraitin fərqlənməsi azonal amillərlə (relyeflə, ana süxurlardakı fərqlərlə) bərabər, iqlimin meridional differensiasiyası ilə əlaqədardır. A. .Yanputnin (1946) bütün materiklərdə üç fiziki-coğrafi sektor-qərb, mərkəz və şərq sektorlarını ayırmağı irəli sürür. Lakin müxtəlif qurşaqlar daxilində sektorlar eyni dərəcədə ifadə olunmur. Meridional fərqlərin ən çox təzadlığı Avrasiya materikinin mülayim enliklərində müşahidə edilir ki, burada da A.A.Qriqoryev 7 sektor fərqləndirir. Tropik qurşaqda yalnız iki sektor – Afrikanın qərb sahillərində yayılan arid passat və materiklərin şərq sahillərini əhatə edən rütubətli musson Ekvator zolağında meridonal differensiasiya çox zəif müşahidə edilir.
Meridional differensiasiya təliminin inkişafında ən vacib mərhələ .P.Gerasimovun (1933, s.7) «SSR -nin düzənlik və qonşu ölkələrinin torpaq-iqlim fasiyaları barədə» yazdığı əsərdir. Onun fikrincə zonalar fasiya şəkillidir, yəni bütün Yer kürəsini əhatə edən vahid, eyni cinsli iqlim zonası yoxdur». Bu hər ş eydən əvvəl Yer səthinin iqlimə fəal təsirilə bağlıdır. .P.Gerasimov iqlim fasiyalarından danışarkən, əlbəttə iqlim vilayətlərini nəzərdə tutur. qlim fasiyaları müxtəlifliyinin mövcudluğu torpaq fasiyalarının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Keçmiş SSR -nin düzənlik və ona bitişik ölkələrində .P.Gerasimov torpaq-iqlim fasiyaları ayırır: Şərqi Sibir, Mərkəzi Asiya, Uzaq Şərq, Mərkəzi Qazaxıstan, Qərbi Sibir, Turan, Aralın dənizi, Şərqi Avropa və Arktika. Bunlardan hər biri üçün özünə məxsus iqlim və torpaq örtüyü xarakterdir. Sonralar .P.Gerasimov (1945) torpağın differensiyasının əsas qanunlarından biri kimi əyalətlilik və ya fasiya qanunları barədə ətraflı danışırdı. Bu termin coğraflar arasında geniş yayılmış və müasir elmi ədəbiyyatda özünə layiqli yer tutmuşdur. Lakin təsvir edilən qanunauyğunluğu N.A.Qvozdetskinin ( 1968, s.7) dediyi kimi «landşaftın uzunluq (meridional) differensiasiyası» terminlə əvəz Behruz Melikov Behruz Melikov
Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|