Mühazirə brahimov T. «Landşaft» nədir?
Yüklə 0,66 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühazir ə 15 brahimov T. Land şaft kompleksl ərinin asimmetriyasi
dağlarda temperatur düzənliyə (enliklər üzrə dəyişgənliyə) nisbətən hündürlük istiqamətdə bir neçə yüz dəfə sürətlə aşağı düşür. Elə buna görə də, hündürlükdən asılı olaraq, bir neçə min metr yüksəklikdə fiziki-coğrafi şəraitdə tropikdən buzlaq zonasına kimi dəyişikliklərin müşahidə olunuğunun şahidi olmaq mümkündür. Deyilənlərdən məlum olur ki, istər enlik və istərsədə hündürlük zonalarının ə mələ gəlməsinin əsasını ümumi qanunauyğunluq – temperaturun tədricən azalması təşkil edir. Birinci halda, yəni enlik istiqamətində, o alçaq enliklərdən yüksək enliklərə doğru, ikinci halda isə yəni dağlarda mütləq yüksəkliyin artması ilə əlaqədar olaraq əyişir. Bu qanunauyğunluq enlik və hündürlük zonalarını ə laqələndirən termik və landşaft zonallığını yaradır. Hər iki halda temperaturun azalması landşaftın differensiasiyasında vacib amil olan istilik və rütubətin münasibətini dəyişdirir. Qütb rayonlarında olduğu kimi, yüksək dağlıqda da bioloji aləmin inkişafı üçün əsas amil istilik hesab edilir. Lakin, bəzən yüksək dağlarda cənub yamaclar qüvvətli qızdığından, istilik və rütubətin münasibəti həmişə olduğu kimi müəyyən rol oynayır. Dağlıq ölkələrdə landşaftın hündürlük qurşaqları enlik zonalarından iqlimin başqa göstəricilərilə də fərqlənir. Yüksəkliyin artması ilə yanaşı atmosfer təzyiqi sürətlə azalır və hava seyrəkləşir. Elə bu istiqamətdə də hava kütlələrinin sirkulyasiyasının səthin təsir sferasından, temperatur və təzyiqin fəsli tərəddüdündən asılılığı tədricən azalır. Adətən 3000 m-dən yüksək sahələrdə hava sirkulyasiyası əsasən azad atmosfer qanunauyğunluğuna tabe olur. Buludluluğun və digər meteoroloji elementlərin dağlıq landşaftlarda paylanması da özünə məxsus xüsusiyyətlərə malikdir. Dağlarda hündürlük qurşaqlarının xarakteri, onların tiplərinin əmələ gəlməsi, hər şeydən əvvəl, dağın bilavasitə hansı landşaft zonasında yerləşməsindən asılıdır. Bu hal daha əyani şəkildə meridional yerləşmiş və kifayət qədər böyük uzunluğu malik dağlarda yaxşı müşahidə edilir. Belə meridional və submeridional uzanmış dağ sistemlərinə Ural, And, Kordilyer və s. aid etmək olar. Bunlardan Ural dağları ş imalda tundra zonasından, cənubda yarımsəhraya qədər 2000 km-dən çox uzanır. Hər bir enlik zona və yarımzona (tundra, meşə-tundra, şimali tayqa, mərkəzi çöl və Behruz Melikov Behruz Melikov
s.) Ural dağları daxilində özünün hündürlük qurşaqları sisteminə uyğun gəlməklə, onların sayına, cəminə, ardıcıl əvəz olunmasına, hər bir qurşağın aşağı və yuxarı sərhədlərinə, həmçinin bir sıra zonal xüsusiyyətlərin xarakterinə (məsələn, tayqa zonasında dağ-tayqa qurşağı tünd iynə yarpaqlı meşələrdən, meşə-çöl-qara şam və ş am, həmçinin toz ağacından ibarətdir) görə fərqlənirlər. Enlik zonalarının xarakterindən asılı olaraq hündürlüq qurşaqlarının sayı ekvatora doğru yaxınlaşdıqca daha da artır. Ən sadə hündürlük qurşaqları buzlaq zonasında (Arktika və antarktikada) müşahidə edilir: burada yalnız bircə qurşaq – buzlaq və ya «qütb səhraları» mövcuddur ki, bu da Arktika enlik-zonal landşaft tipinin təbii davamıdır. Tundrada iki qurşaq fərqləndirmək olar: dağ-tundrası, buzlaq və s. Landşaftın hündürlük zonallığı ümumi anlayış olub, onun konkret sahələrdə müşahidə olunması (zonaların sayı və ardıcıllığı, onların landşaftdaxili quruluşu), çoxcəhətliyi aşağıdakı amillərdən asılıdır: dağ sistemlərinin və ya vilayətlərinin coğrafi vəziyyətindən, mütləq yüksəkliklikdən, yamacların səmtliyi və dikliyindən, dağ süxurlarının xarakterindən və s. Başqa sözlə, müəyyən dağ sistemləri daxilində landşaftın hündürlük zonaları tipinin hər biri özünün konkret ifadəsini landşaftın hündürlük zonalarının struktur tipində tapır. Məsələn, Böyük Qafqazın şimal yamacında zonal çöl tipi fonunda qərbi və mərkəzi Qafqaz struktur tipləri fərqləndirilirsə, onun şərqində yarımsəhra və səhra zonal tipləri fonunda Şərqi Qafqaz struktur tipi ayrılır. Onlar bir-birindən hündürlük landşaft zonalarının sayına, bu zonaların hündürlük vəziyyətinə, landşaftların xarakterinə və s. görə fərqlənirlər. Hər hansı bir dağın şimal və cənub səmtli yamaclarında və ya müxtəlif dağların eyni səmtli yamaclarında landşaftın hündürlük zonallığının xarakterində böyük müxtəlifliklər müşahidə edilir. Hər şeydən əvvəl bu müxtəlifliklər günəş ş üaları ilə daha çox qızan güney yamaclarda eyni adlı hündürlük zonaları və yarımzonaların sərhədlərinin quzey yamacla müqayisədə hipsometrik cəhətcə yurayıra çəkilməsində ifadə edilir. Hətta bir dağ daxilində, eyni yüksəklikdə, onun yerləşməsindən, yamacların dikliyindən və səmtindən asılı olaraq, kəskin fərqlənən Behruz Melikov Behruz Melikov
torpaq və bitki tipləri inkişaf edir. Məsələn, Zaili dağlarının şimal yamacında onun mütləq yüksəkliyi 1800 m-dən 2500-2700 m-dək olan qərb hissəsində taxıl- müxtəlif otlu çöllər yayıldığı halda, həmin dağın mərkəz hissəsində, həmin yamacda və eyni yüksəklikdə şam meşələri inkişaf etmişdir.
Behruz Melikov Behruz Melikov Mühazirə 15 brahimov T. Landşaft komplekslərinin asimmetriyasi Simmetriya hadisəsi ümumi təbii qanunauyğunluqlardan biridir. O, yer səthitdə inkişaf edən bütün təbii obyektlərin canlı və cansız təbiətin xüsusiyyətlərini əks etdirir. Lakin müşahidələr və bu sahədə indiyədək aparılan elmi işlərin təhlili göstərir ki, real təbii obyektlərdə riyazi dəqiqliklə ölçülən tam simmetriya yoxdur. Bir sıra qüvvələrin təsirilə hətta ən kiçik təbii komplekslərdən başlamış ümumi, planetar miqyaslı obyektlərədək simmetriya tez-tez pozulur və coğrafi təbəqə üzərində müxtəlif dərəcəli mürəkkəbliklər yaranır. deal simmetriya modelindən kənara çıxan bütün hadisələr asimmetriya adlanır. Beləliklə, asimmetriyaya simmetriyanın kifayət qədər ifadə olunmayan hissəsi kimi baxmaq lazımdır. Ümumiyyətlə, Yer haqqında elmlər sistemində simmetriya barədə təlim az- çox geologiya sahəsində inkişaf etmişdir. Fiziki coğrafiyada isə elmin bu problemi hələlik kifayət qədər araşdırılmamışdır (L.P.Şubayev, 1971, F.H.Milkov, 1981). Lakin, bununla bərabər, asimmetriya anlayışı landşaft kompleksləri arasında geniş yayılmışdır. Demək olar ki, çay dərələri və onun landşaft komplekslərinin əksəri, səhralardakı barxanlar, dağ sistemləri, yaylalar və s. asimmetrik quruluşa malikdir. Yerin qütb asimmetriyası elmdə çoxdan məlumdur (K.K.Markov, 1963). fadə olunma dərəcəsinə görə bütün landşaft kompleksləri iki asimmetriya sinfinə ayrılır (F.N.Milkov, 1981, s.85). 1.Morfoloji cəhətcə tam asimmetriya sinifi. Bu sinifə aid olan təbii komplekslər asimmetrik relyef şəraitində inkişaf edir. Belə asimmetriya tipinə yamaclarının dikliyi, eyni olmayan çay dərələri, qobu və yarğanlar, barxanlar, kuest tirələri, monoklinal tirələr və s. misal ola bilər. Yamacların dikliyində müşahidə edilən fərq, ana süxurların, torpaq örtüyünün, mikroiqlim, bitki assosiasiyalarının, heyvanat aləminin xarakterində öz əksini tapır. ri planda tam asimmetriya Ural, Böyük Qafqaz, Karpat, Alp və digər dağ sistemlərinin landşaft strukturunda kifayət qədər aydın müşahidə edilir. Həmin dağ sistemlərinin əks Behruz Melikov Behruz Melikov Yüklə 0,66 Mb. Dostları ilə paylaş:
|