N a m iq abbasov məDƏNİYYƏt siyasəTİ
Yüklə 3,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
Sosiologiyada mədəniyyət - sosial təbiətə malik olan və insanların m üxtəlif sosial situasiyalarda qarşılıqlı anlaşmasını təmin edən, predmetlərin, ideyaların, dəyər anlayışlarının yara dılmasına, anlanılmasına, qorunmasına və yayılmasına yönəl miş sosial münasibətlərdə əks olunan mürəkkəb dinamik quru luş kimi nəzərdən keçirilir. Sosioloji tədqiqatın obyekti, cəmiy yətdə mövcud olan mədəniyyət obyektlərinin yaradılması, örtülməsi, mənimsənilməsi üsullarının və formalarının konkret bölgüsü, mədəni həyatda daimi və dəyişkən proseslər, həmçi nin onların sosioloji faktorları və mexanizmləridir. Bu kon tekstdə sosiologiyada sosial birliklərin, qrupların və bütövlükdə cəmiyyət üzvlərinin təbii və sosial ətrafı ilə zamanca təkrar lanan, geniş yayılmış m üxtəlif münasibət formalarını, birliklə rin mədəniyyətinin inkişaf səviyyəsini müəyyən etməyə və de məli onların mədəni tərəqqisi və ya tənəzzülü haqqında danış mağa imkan verən mədəniyyətin inkişaf dinamikasını öyrənir. Hər bir konkret birlik (sivilizasiya, dövlət, xalq və s.), bir çox əsrlər boyu fərdin, bütün həyatı boyu onu izləyən və nəsildən nəslə ötürülən öz şəxsi mədəniyyətini yaradır. N əti cədə çox mədəniyyətlər meydana çıxır. Sosioloqlar qarşısında insan mədəniyyətində nə isə ümumiliyin, elmi dildə desək, mədəni universalilərin olub- olmadığını öyrənmək problemi yaranır. 1959-cu ildə Amerika sosioloq və etnoqrafı Corc Merdək 70-dən yuxan universalilərin bütün mədəniyyətlərdə eyni elementlərə malik olduğunu göstərdi: yaş dərəcələri, idman, bədən bəzək əşyalan, təmizliyə riayət etmə, qəbilə quruluşu, qida
hazırlamaq, əməyin
korporasiyası, kosmologiya, pərəstişkarlıq, rəqslər, dekorativ incəsənət, fala baxma, yuxulann yozulması, əməyin bölgüsü, təhsil və s. Mədəni universalilər ona görə yaranır ki, bütün insanlar dünyanın hansı bir hissəsində yaşasalar da fiziki cəhətdən eyni cür quruluşdadırlar. Onların eyni bioloji tələbatları var. Deməli, bütövlükdə bəşəriyyət qarşısında ətraf mühitin ümumi prob 29
lemləri ilə qarşılaşırlar. İnsanlar doğulurlar və ölürlər, buna görə də bütün xalqlarda doğum və ölümlə bağlı adətlər mövcuddur. Onlar birgə həyat sürdüklərindən onlarda əməyin bölgüsü, rəqslər, oyunlar, salamlaşmalar və s. yaranır. Yuxanda da qeyd etdiyimiz kimi, elmi və ensiklopedik ədəbiyyatlarda, habelə sözlük və lüğətlərdə adətən, bəşəriyyətin əmək sahəsində, ictimai və mənəvi həyatda əldə etdiyi, tarixən insanlığın yaratmış olduğu maddi və mənəvi sərvətlərin toplusu kimi başa düşülən mədəniyyət anlayışına dünya, o cümlədən Türkiyə və Azərbaycan mütəfəkkirləri tərəfindən özünəməxsus yanaşmalar mövcuddur. Onlar mədəniyyət və millət məfhumlanna biri digərini doğuran, tamamlayan, mühafizə edən amillər kimi yanaşmış, bu mədəniyyətəl hadisələri vahid, tam orqanizmin ayrılmaz tərkib hissələri hesab etmişlər. M.K.Atatürk, M.Ə.Rə- sulzadə, M.B.Məhəmmədzadə kimi “milli dövlət ideoloqlan” bir az da irəli gedərək mədəniyyət və millət məfhumlanm eyni mövqedən dəyərləndirmişlər. Mübariz Süleymanlı bununla bağlı yazır: “Elə bu səbəbdəndir ki, milli dövlət quruculuğu uğrunda qanlarını əsirgəməmiş, canlarını fəda etmiş Türk böyüklərinin demokratiya, hürriyyət, istiqlal uğrundakı ideya mübarizələri mədəni inkişafa, mədəni tərəqqi və intibah əsaslarına söykənmişdir. Artıq dünya dövlətçilik tarixində sınaqdan çıxmış, Azərbaycanda isə milli diriliyimizi mədəni təməllərə bağlayan M.Ə.Rəsulzadənin, “Milli dövlət kültür yaradıcılığının ən yüksək şəklidir” deyən M.B.Məhəmmədzadənin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin qurulması ilə təsdiqlənən elmi müddəaları milli dövlət qurucu luğunda dil, kültür və mədəniyyətin ən mühüm və əvəzedilməz amil olduğunu bir daha aşkarlamaqda, xatırlatmaqda və bəyan etməkdədir” (95, s.58). Mədəniyyətlə bağlı Azərbaycan kulturoloji fikrində işlədilən milliyyət və millət, kültür və mədəniyyət məfhumlanna açıqlıq gətirilmədən müasir dövrdə mədəniyyət siyasətimizin təməl prinsiplərini elmi-tənqidi baxımdan təhlil etmək anlaşılmazlıq yaradar.
30 M.Ə.Rəsulzadəyə görə millət anlamım ifadə etmək üçün dilimizdə iki söz vardır: Milliyyət və millət. Bunlardan birincisi lisanı (dil), dini, irqi, qövmi, tarixi, coğrafi, iqtisadi və siyasi amillərin təsiri ilə meydana gələn etnik bir cəmiyyəti ifadə edər. İkincisi isə bu topluluqdan doğan ümumi bir iradəni anladar. “Millət olmaq əzmi” başlıqlı məqaləsində o, Düikeym və Madzininin tərifləri arasındakı ifadə fərqliliklərinə tənqidi yanaşaraq yazır ki, dilləri, adətləri, tarixləri, dinləri, vətənləri və şairələri bir olan insanlar bir milliyyət təşkil edərlər; fəqət, bir milliyyətin millət halına keçməsi ümumi şüur və kollektiv iradənin ortaya çıxmasına bağlıdır (111, s.17-18). Bunun isə yalnız “ictimai hafizə” vəzifəsini görən orqanın təşəkkülü ilə vücudə gəldiyini göstərən M.Ə.Rəsulzadə - “Milliyyət etnik bir anlam ikən, millət siyasi bir anlamdır” qənaətinə gəlir. “Millətçilik-patriotizm” məqaləsində M.Ə.Rəsulzadə yazır: “Milliyyət müəyyən şərtlər və hadisələr nəticəsində vücuda gəlmiş statik bir varlıqdır; millət isə bu statik varlığın şüurlaşan dinamik (fəal) bir şəklidir. Statik bir keyfiyyət ərz edən milliyyət baxımından vətən coğrafi bir anlamdır. Halbuki şüur və iradəyə malik bulunan millət baxımından vətən, siyasi bir məna ifadə edər” (112, s. 19-20). “Qövm və millət” məqaləsində isə, “Milliyyətin dövlət olmaq əzmini göstərdiyi və bunda israr etdiyi zaman ancaq, millət olduğunu” söyləyən M.Ə.Rəsulzadə fikirlərində böyük türk filosofu Ziya Göyalpa istinad edərək yazır ki, “Millət (nation) şəxsiyyətini uzun müddət
qeyb etdikdən sonra təkrar
canlandırmağa çalışan bir Qövm deməkdir”, “Millət, çağdaş mədəniyyəti külli tam, özünü də onun tərkib hissəsi olaraq görür” (113, s. 24-25). Kulturoloji fikrimiz tarixində mədəniyyət və mədəniyyət anlamlan da əsasən Ziya Göyalpın təklif etdiyi terminoloji modeldə başa düşülməlidir. Ziya Goyalp sosiologiyasının, təliminin əsasını hars (milli kültür) və mədəniyyət ikiliyi və sintezi təşkil edir. “Kültür milli, mədəniyyət isə beynəlmiləldir. Kültür yalnız bir 31
Yüklə 3,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|