N ə s I m I a d ı n a d I l ç İ L i k I n s t I t u t u
Yüklə 1,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
55 nümunə ola bilər [25]. Məlumdur ki, MT-nin linqvistik təminat kimi ən vacib bazası olan avtomatik lüğətlərin tərtibidir. Bu mənada son illərin məhsulu olan Z.Quliyevanın tədqiqatının təkzibolunmaz əhəmiyyəti vardır [63]. Burada maşın tərcüməsi sistemlərində avtomatik lüğətin optimal strukturunun formalaşması prinsipləri müəyyən olunmuş, tədqiq olunan dillərin (ingilis və Azərbaycan) morfoloji, sintaktik və semantik sistemlərinin müqayisəli təhlili aparılmış, lüğəvi vahidlərin formal modelləri qurulmuş, leksik-qrammatik məlumat əsasında maşın tərcüməsini dəstəkləyən ekspert sisteminin biliklər bazası hazırlanmışdır [63. S.28– 29].
cümlənin semantik təhlilidir. Cümlənin semantik təhlili üçün semantik lüğətlər tərtib olunmalıdır. Təhlil prosesində ilk növbədə tərcümə ediləcək mətnin hansı elm sahəsinə aid olunması müəyyənləşdirilməlidir. Elm sahəsini avtomatik müəyyənləşdirmək üçün açar sözlərdən və tezaurus lüğətlərdən istifadə edilir və bun- dan əlavə mütləq konteksti nəzərə almaq lazımdır. MT-nin bütün mərhələlərinin geniş şərhi K.A.Vəliyevanın «Azərbaycan-ingiliscə tərcümə sis- temində» adlı monoqrafiyasında verilmişdir [64].
Azərbaycan dilçiliyində son illərdə aparılan tədqiqatlardan Ə.Əliyevin maşın tərcüməsi sistemində sözlərin kontekstdə istifadə olunmuş mənasının təyin olunmasını xüsusi qeyd etməliyik [20]. Tədqiqatda ingilis dilində tezliyinə görə çoxişlək min fel seçilmiş, onların mənaları araşdırılmış, hər bir məna üçün formal əlamətlər hazırlanmış və tərtib edilmiş alqoritmlər Dilmanc tərcümə sisteminin bazasına daxil edilmişdir [20. S.17]. Ümumiyyətlə, gələcəkdə Azərbaycan dilindən ingilis və başqa dillərə tərcümə sahəsində də işlərin genişləndirilməsi nəzərdə tutulur. Azərbaycan dili bazası əsasında MT sisteminin yaradılması zamanı, aşağıdakı prinsiplərin rəhbər tutulması vacibdir:
1. Nəzərə alsaq ki, bir təbii dildən başqalarına MT leksik vahidlər arasında uyğun tərcümə lüğətlərinin olmamasını tələb edir, onda, hər şeydən əvvəl, maşın lüğətinə daxil ediləcək dilin və danışığın əsas leksik vahidlərini (ayrı-ayrı sözlər, söz birləşmələri, ifadələr, danışıq modelləri) təyin etmək lazımdır. 2. Proqnozlaşdırılan MT sisteminin tematik istiqamətinin (monotematik, politematik MT sistemləri) təyin olunması, buna müvafiq olaraq əlavə tematik lüğətin yığılmasına baxılmalıdır. 3. Müvafiq modellərin və alqoritmlərin işlənməsi məqsədi ilə morfologiya, sintaksis və semantika səviyyəsində MT-nin linqvistik strategiyasının tipinin təyin olunması, tərcümə ekvivalentlərinin seçilməsi üçün MT sisteminin tərkibində süni intellekt sistemlərində biliklərin emalı vasitələrinin istifadəsi. 4. Mətnlərin morfoloji, sintaksis və semantik analizi və sintezi proqramlarının işlənməsi və insan tərəfindən redaktə olunması üçün instrumental vasitələrin seçilməsi. 5. Proqnozlaşdırılan MT sisteminin texnoloji xarakteristikalarının dəqiqləşdirilməsi: a) əhatə dairəsi və reallaşma dərəcəsi, yəni tərcümə hansı həcmdə maşın lüğətinə istinad edəcəkdir və işlənmə səviyyəsi (eksperimental, inkişaf etdirilən, istehsal kommersiya); b) MT prosesində insanın iştirak dərəcəsi (tam avtomatik tərcümə, insan-maşın tərcüməsi). 6. Proqnozlaşdırılan MT sisteminin «açıqlığı», yəni təkmilləşdirilmə yolu ilə mətnlərin işlənməsi bacarığı nəzərə alınmalıdır. 7. Mətnlərin avtomatik tərcümə rejimdə tərcüməsi ilə yanaşı interaktiv iş rejimi təmin olunmalıdır, yəni istifadəçi tərcümə prosesinə qarışmaq və tərcümə mətnlərinin tematikasına uyğun əlavə maşın lüğətlərinin daxil etmək imkanına malik olmalıdır. 8. MT sisteminin əsas tələbləri – «konkurentlik bacarığı» və tərcümə keyfiyyəti təmin olunmalıdır ki, bunlar da aşağıdakı parametrlərlə təyin olunur:
56 a) aydınlıq (orijinala müraciət etmədən MT sisteminin çıxış mətni oxucu tərəfindən nə dərəcədə başa düşülür); b) adekvatlıq (tərcümə orijinalın mənasını nə dərəcədə dəqiqliklə əks etdirir; c) qrammatik düzgünlük [65. S.63–64]. Ehtimal-statistik metodların Azərbaycan dilçiliyində tətbiqi
Statistik metodların dilçilik tədqiqatlarında istifadəsi hələ 1905-ci ildən məşhur dilçi İ.A.Boduen de Kurtene tərəfindən irəli sürülmüş, ondan sonra A.M.Peşkovski, M.N.Peterson, E.D.Polivanov, V.V.Vinoqra- dov və s. alimlər davam etdirmişlər. 1938-ci ildə V.V.Vinoqradovun dildə göstəricilərin rolu haqda mülahizəsi böyük maraq doğurmuş «Müasir rus dili» kitabında o yazır ki, «müxtəlif kitab üslubunda və danışıqda o cümlədən bədii ədəbiyyatda müxtəlif üslub və janrlarda sözlərin işlənmə tezliyi müxtəlifdir. Bu müxtəlifliklər, üslublar ara- sındakı struktur-qrammatik və eləcə də semantik fərqləri tədqiqat prosesində üzə çıxarmaqda kömək edir» [66. S.155–156]. Bu barədə V.V.İvanovun fikri ilə razılaşmaq olar ki, «sözlər, hecalar və fonemlər arasındakı kəmiyyət münasibətlərinin tədqiqi, dillərin təsnifatının tarixi aspektdə öyrənilməsində zəmin yaradır. Misal üçün dildə təkhecalı sözlərin orta uzunluğu morfemlərə ayrılmırsa, bu tipli dillər musiqi vurğulu dillərə mənsub olur (Vyetnam, klassik Çin, Mərkəzi Afrika dillərində bəziləri və s.)... Digər mövcud qanuna- uyğunluqlardan biri də fonemlərin sayı ilə morfemlərin uzunluğu arasındakı əlaqədir ki, misal üçün abxaz dilinin bzıb şivəsində 81 fonem vardır. Bu asılılıqları da tarixi müqayisəli dilçilikdə dillərin müqayisəli-tipoloji səpgidə öyrənilməsində tətbiq etmək olar» [67. S.176–178]. Maraqlıdır ki, müşahidələr göstərir ki, sözdəki fonemlərin sayı morfemlərin keyfiyyətinə təsir edir [68. S.8] (həm fonoloji və həm də struktur-semantik cəhətcə). Bundan başqa dilləri kəmiyyətcə öyrənərkən aşkar olunur ki, dildəki elementlərin tezliyinin müxtəlifliyi müəyyən statistik qanunauyğunluqlarla bağlıdır. Bu sahədə aparılan tədqiqatlara nəzər saldıqda A.A.Markovun XIX–XX əsrlərdəki yazıçıların əsərlərində işlənən ümumişlək sözlərin orta tezliyinin müəyyənləşdirib müəllifləri bir-biri ilə müqayisə etməklə maraqlı nəticələrə gəlməsidir [55. S.42]. Çıxarış B.V.Qolovinin yuxarıda adi çəkilən əsərindən götürülmüşdür [68. S.8]. Müşahidələr göstərir ki, dilçilik ədəbiyyatında statistik metoddan istifadədə ən çox üstünlük tezlik lüğətlərin tərtibinə verilmişdir. Tezlik lüğəti haqqında qısa məlumat verək.
Tezlik lüğətləri adı altında xüsusi tip lüğətlər nəzərdə tutulur. Burada adi ikidilli lüğətlərdən fərqli olaraq sözlərin siyahısı və onun ixtiyari seçilmiş mətnlərdəki işlənmə tezliyi göstərilir. Dilçiliyə statistik metodların tətbiqi mətnlərdə sözlərin işlənmə tezliyinə əsasən tərtib olunmuş tezlik lüğətlərin meydana gəlməsi ilə başlandı. Dünya dilçiliyində ilk statistik lüğət 1898-ci ildə tərtib edilmiş alman dilinin tezlik lüğətidir [69; 70. S.113]. Müəllif bu lüğətin tərtibi üçün 11 mln. sözdən ibarət mətnlər seçmişdir. Bundan sonra yüzlərlə müxtəlif sistemli dillərin tezlik lüğətləri meydana gəlmişdir. Bu lüğətlərin geniş tərtibatı və tarixi R.M.Frumkina [70. S.5–8] tərəfindən verildiyindən burada onun şərhinə ehtiyac duymadığımızdan, yalnız Azərbaycan dilçiliyində statistik üsulla aparılan tədqiqatları nəzərdən keçirəcəyik. Qeyd etməliyik ki, tərtib edilmiş tezlik lüğətlərinin dəqiqliyi mətnlərin həcm və seçimlərdən asılıdır. Bu seçim aşağıdakı elementar statistik düsturla təyin olunur:
Np Zp
.
Yüklə 1,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|