N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
551
karton –
Krım – knyaz –
və s.
XX əsrin əvvəllərində ahəng qanunu, demək olar ki, ardıcıl şəkildə gözlənilir; lakin adətən bu, qrafik olaraq göstərilmir – belə ki, yazılır, ancaq gördi, oxudi, danışdi yox, gördü, oxudu, danışdı oxunur. Bir sıra hallarda (şübhəsiz, tarixi ənənənin davamı kimi) ahəng qanununun pozulduğu müşahidə edilir:
söylədü – eşitdü –
qədər ənənəvi olsa da, artıq aparıcı meyildən kənardadır – hər cür ahəng pozulması (getmax, başuvi, görax və s. tipli pozulmalar da buraya daxildir) həmin qanunun sabitliyi qarşısında tarixi və ya regional (dialektlərdən gələn) anomaliyalar kimi diqqəti cəlb edir. Alınma sözlərin fonetik mənimsənilməsi həmin mərhələnin dilinin fonetik normalarına bu və ya digər şəkildə təsir göstərir. Məlum olduğu kimi, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan türkcəsinə həm ehtiyac üzündən, həm də heç bir ehtiyac olmadan (yəni fərdi zövqün təsiri ilə) külli miqdarda alınma sözlər “daxil olur” ki, bunların lazımlıları (qəbul edilməsinə ehtiyac olanlar) müəyyən fonetik mənimsəməyə məruz qalır, formaca dəyişir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, o zaman mətbuatın, bədii ədəbiyyatın dilinə daxil olub, sonralar (20-ci, yaxud 30-cu illərdə) ədəbi ünsiyyəti tərk etmiş alınmalar (xüsusilə Qərbi Avropa-rus alınmaları) da müəyyən fonetik “mənimsəmə”
552
– deformasiyaya uğrayır: ləçənnik//nəçənnik (naçalnik), əyriplan//əyroplan (aeroplan), üçtel//uçtel (uçitel), uşqol (şkola), incinar (injener), nöyüt (neft) və s. Ümumiyyətlə, XX əsrin əvvəllərində ədəbi dilin fonetik normasını milli leksika ilə yanaşı, qeyri-milli (alınma) leksika, birlikdə müəyyən edir.
Leksik normalar XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibini: 1) türk mənşəli, yaxud artıq türkləşmiş; 2) rus-Avropa mənşəli (ədəbi dildə son zamanlar müəyyən çəkiyə malik olan) və 3) ərəb-fars mənşəli (çətin anlaşılan, türkləşmiş) leksika təşkil edir. Türk mənşəli, yaxud türkləşmiş leksika dedikdə əsrlər boyu Azərbaycan dilində işlənmiş, onun əsasında dayanmış sözlər nəzərdə tutulur ki, XX əsrin əvvəllərində nəinki “Molla Nəsrəddin” kimi demokratik, hətta “Füyuzat” kimi müəyyən qədər qeyri-demokratik bir məcmunənin də dilini bunlarsız təsəvvür etmək mümkün deyil. Haqqında danışılan leksikanın aşağıdakı funksional sahələrini fərqləndirmək mümkündür: a) ən qədim zamanlardan ümumən türk dillərinin hamısında müəyyən fonetik fərqlərlə işlənən sözlər; b) Azərbaycan dili üçün (yaxud əsasən oğuz, qismən də qıpçaq dilləri) üçün səciyyəvi olan sözlər; c) türkləşmiş ərəb və ya fars sözləri. Ümumxalq dilindən ədəbi dilə müəyyən ifadələrin (frazeoloji birləşmələrin), sözlərin keçməsi XX əsrin əvvəllərində təxminən XVII-XVIII əsrlərdəki intensivlikdədir – həm mətbuatın, həm də, əsasən, həmin mətbuatda yayılan publisistik, bədii, elmi üslubların dilində 553
bilavasitə canlı xalq danışıq dilindən götürülmüş onlarla, yüzlərlə faktlara (sözlərə, ifadələrə) rast gəlinir.
Derlər utan, heç kəsə bir söz demə, – Haq sözü derkən utana bilmirəm…
Neyləməli, göz körür, əqlim kəsir, Mən günəşi göydə dana bilmirəm…
Derlər usan, hərzəvü hədyan demə, – Güc gətirir dərd, usana bilmirəm. (M.Ə.Sabir).
Yaxud:
“Maşallah, yavaş-yavaş təzə sözlər eşidirik, indi də “Füyuzat”ın şairləri başlayıblar ki, “xanımlar gərək mərdanə çıxalar meydana” …Xanımlar meydana çıxıb nə qayırsınlar?.. Axır bunu uşaq da bilir ki, meydan xanım yeri deyil, meydana pəhlivanlar çıxıb güştü tutarlar… Bəs xanımlar meydana çıxıb nə qayırsınlar? Onlar da hələ mərdanə” (C.Məmmədquluzadə). Lüğət tərkibində özünü göstərən demokratizm ədəbi dilə ancaq bu və ya digər həcmdə xalq danışıq dili elementlərinin gəlişi deyil. Bu elə bir hadisədir ki, ədəbi dilin bütöv mənzərəsində əhəmiyyətli dəyişiklik olduğunu göstərir – məsələn, aşağıdakı mətndə bir dənə də olsun, anlaşılmaz söz, ifadə yoxdur: “Gülməli jurnal ibarətdir yalnız tənqiddən, hər nə xoşuna gəlməyir, borcudur irad eyləyib gülsün və camaatı güldürsün, nəinki mərsiyəxan kimi başa vurdurub ağlatsın! 554
Gülməli jurnal bir güzgüdür ki, hər kəsin eybi olsa baxıb öz əksini görəcək… Gülməli jurnal Allahdan başqa bir kəsdən qorxmaz!..” (“Tuti” jurnalı, 25 iyul, 1915-ci il). Əsrin əvvəllərində ədəbi dilin lüğət tərkibinin demokratikləşməsi, xəlqiləşməsi dilin tarixi inkişaf stixiyası olmaqla yanaşı, elmi-vətənpərvərlik aktı idi – məsələn Ö.F.Nemanzadə yazırdı: “…Tərəqqi etmək istəyən millətlərin özlərindən daha mədəni millətlərdən bir çox sözlər alıb dillərini genişlətdiklərini və bu, dünyada təbii bir qanun olduğunu indiki məktəb uşaqlarımız da bilir. Lakin dərd bundadır ki, bizim almağımız ilə özgələrin almağı arasında dağlar qədər fərq var: biz özgələrdən söz almaqla öz dilimizi həqir və bərbad eləmişik; amma özgələr dillərini məntiq dairəsində genişlətmişlər… Ehtiyac gördüklərini, özlərində olmayan sözləri almışlar… Biz ərəblərin, farsların sözləri ilə bərabər sərf və nəhv qaydalarını da bədbəxtcəsinə qəbul eləmişik” (“Tərəqqi” qəzeti, 1909-cu il, N 47). Eyni fikri Y.V.Çəmənzəminli də müdafiə etmişdi: “Hərgah yazıçılıq etməkdən məqsəd fars və ərəb sözləri işlədib bilik satmaq isə bu, ayrı cür məsələdir… Gərək əvvəl camaatın başa düşdüyü bir dildə yazılsın…” (“Sədayi-həq” qəzeti, 25 fevral, 1914-cü il). Alınma sözlər XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan ədəbi dilində yerli, yaxud yersiz olaraq, həqiqətən, kifayət qədər geniş işlənir. Lakin, əlbəttə, müxtəlif təmayüllü mətbuatın və yazıçıların lüğət tərkibini bu baxımdan fərqləndirmək lazımdır: ərəb və ya fars sözləri ən çox lirik-romantik ədəbiyyatın dilində işlənir, satirik-realist ədəbiyyat isə bu baxımdan kifayət qədər xəlqidir (həmin xəlqilik bəzən ədəbilik üçün nöqsan olsa da!) – müqayisə edək: Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|