N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
582
Maarifçilərin dilində cümlənin sintaktik tərkibinə maksimum qayğı göstərilir: artıq sözlərdən qaçılır, qısa cümlələrə geniş yer verilir, sözlərin sırası, bədiilik prinsipini pozmamaqla, qrammatik tələb üzrə müəyyənləşdirilir”. 1 Həmin dil heç şübhəsiz, birinci növbədə, məktəb üçündür, dərslik üçündür – bu dilin müəllifləri, birinci növbədə, məktəb uşağını göz önünə gətirib yazırlar, onun təfəkkürünün “səviyyəsinə enirlər”, sintaksisin “çoxgedişliliyi”nin qarşısını alırlar:
Bizim ölkənin Şanlı əsgəri – Dağlardan mətin Polad səfləri.
Çağırır Vətən, İstəyir kömək. Onu düşməndən Qorumaq gərək. (A.Şaiq).
Maarifçilik 20-ci, 30-cu illərdə gedən dil proseslərinə ciddi təsir göstərir və bu təsir çox vaxt aparıcı olub, mərhələnin dil mənzərəsini müəyyənləşdirir.
Publisistik üslub XX əsrin əvvəllərində, ümumiyyətlə ədəbi dilin kütləviləşməsi, birinci növbədə, publisistik üslubun maddi- texniki bazasının (yəni mətbuatın) genişlənməsi ilə
1 T.Hacıyev. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili, səh. 34. 583
bağlıdır. Məhz bu illərdə onlarla türkdilli qəzetlər, jurnallar nəşr olunur ki, həmin qəzet və jurnallar ətrafında dövrün ən görkəmli qələm adamları, ziyalıları – jurnalistləri, yazıçıları, alimləri, siyasi xadimləri birləşirlər. XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan mətbuatı haqqında danışarkən Ö.F.Nemanzadə yazmışdı: “Millətlərin dərəceyi-tərəqqiləri məhz bir şeylə ölçülür ki, o da ancaq mətbuatlarıdır… Mətbuatı olmayan millətin mövcudiyyəti, istiqbalı qətiyyən yoxdur…” 1
S.Hüseyn göstərirdi ki, “Mətbuat bir millətə, bir qövmə nəf verər ki, o millətdə eşidən qulaq, dərk edən baş və yaxşını yamandan təmyiz verən əql və fikir olmuş olsun… Mətbuat millətin dili məqamındadır”. 2
aşağıdakı formalarını göstərir: a) siyasi-publisist dil, b) bədii-publisist dil və c) elmi-publisist dil. 3
bölgü aparmaq çətinlik törədir, çünki elə yazılara rast gəlmək olur ki, onlar həm elmi, həm bədii, həm də siyasi məzmuna malikdir, yaxud konkret olaraq heç birinə aid deyil. Lakin ümumilikdə həmin bölgü özünü doğruldur – həqiqətən, milli publisistik təfəkkürün haqqında danışılan üç mühüm sahə-problemini fərqləndirməyə ehtiyac duyulur. Buna görə də T.Hacıyevin həmin bölgüsünü qəbul edirik.
XX əsrin əvvəlləri Azərbaycan mətbuatı Azərbaycan reallığının (o cümlədən düşüncə mədəniyyəti reallığının) ən müxtəlif tərəflərini əhatə edir, ən müxtəlif problemlər milli mətbuatın səhifələrində öz əksini tapır və nəticə etibarilə,
1 “İrşad” qəzeti, 9 iyul, 1908. 2 “Səhabi-saqib” jurnalı, 1911, N 1. 3 T.Hacıyev. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili, səh. 41. 584
reallığı izah edən dil formalaşıb təkmilləşir. Siyasi-publisistik dil. Siyasi-publisistik dili nümunələrinə əsrin əvvəllərinin ən müxtəlif mətbuat orqanlarında təsadüf olunur, çünki dövr siyasi mübarizələr, vətəndaş çəkişmələri dövrü idi və bu hadisələr mətbuatda bütün aydınlığı ilə öz əksini tapırdı. Qeyd etdiyimiz kimi, siyasi-publisistik dilin ilk nümunələrinə “Əkinçi”də təsadüf edilir, əsrin əvvəllərində isə həmin dil təzahürü ən müxtəlif tərəfləri, çalarları ilə meydana çıxır – siyasi mübarizənin psixoloji gərginliyi, döyüşkənlik, taktiki “reaksiyalar” həmin dil təzahürlərində əks olunur, onların intonasiyasını müəyyən edir. Siyasi-publisistik dilin lüğət tərkibi, hər şeydən əvvəl, ictimai-siyasi terminologiyanın zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir: “Firqənin ümdə fikri budur ki, federasion əsası ilə aşina, bilikli və təcrübəli adamlar vücuda gətirsin ki, gələcəkdə millətə lazım olsunlar. Onun üçün qət olundu: 1) Ana dilində danışılsın. Bilməyənlər öyrənsinlər. İclaslarda rus dili bilmərrə qadağan olunsun. 2) Kitabxana binası qoyuldu. Kitab meydanında nə qədər milli məsələlərə və federasion fikrinə dair əsərlər var, qət olundu, toplansın. Hal-hazırda Kiyevdə olan məzkur məsələyə dair risalələr alındı. 3) Bir statistika heyəti seçildi ki, ali məktəblər kitabxanasında olan və Azərbaycana dair nə qədər rəqəmlər var isə, ələ gətirsin. Bu saat heyət işə məşğuldur. Məlumat hazır olan kimi qəzetə və ya risalə vasitəsilə nəşr olunacaq” (“Açıq söz” qəzeti, 1 dekabr, 1917). İctimai-siyasi terminologiya siyasi-publisistik dilin ən mühüm əlamətlərindən biri olub, adətən, heç bir obrazlılıq, mətnaltı məna çalarları daşımır. Söz sərt ideoloji məzmunu ilə meydana çıxır: 585
“…Məsələnin əsil əsasını nəzərə alaraq razılıq hasil elədilər və aşağıdakı yazılan qərarları çıxartdılar: 1) Türk ədəqi-mərkəziyyət fikrinin tərəfdarı olub, türklərin müttəhid olmalarını nəzərə alaraq “Müsavat” firqəsinə ilhaq oluruq. 2) Müsavatın əldəki məramnaməsinin fəsillərinə həmfikir deyilsə də, güman edirik ki, gələcək qurultaylarda ümumi səyilə bu fəsillər islah olunar. Azərbaycan muxtariyyəti üçün ümumrusiya məclisi- müəssisan məclisini gözləməli, məhəlli məclis çağırıb camaatın gələcək idarə üçün öz rəyini bilməli…” (“Açıq söz”, 1 dekabr, 1917). Mətndə aşağıdakı ictimai-siyasi leksikanın işləkliyi diqqəti cəlb edir: firqə, federasion əsası, milli məsələ, federasion fikir, statistika heyəti, qərar çıxartmaq, ədəqi- mərkəziyyət fikrinin tərəfdarı, türklərin müttəhid olmağı, “Müsavat” firqəsi, məramnamə, həmfikir, qurultay, ümumi səy, Azərbaycan muxtariyyəti, ümumrusiya məclisi- müəssisan məclisi, məhəlli məclisi, camaatın gələcəkdə idarə üçün öz rəyi… Məsələ burasındadır ki, həmin leksika publisistik mətnin məhz siyasi məzmun daşıdığını göstərir. Siyasi-publisistik dilin sintaksisi öz çevikliyi, döyüşkənliyi ilə seçilir – burada mübariz, fəal təfəkkürün hərəkatı, təbəddülatları faktlaşır: “Bu günlərdə siyasət dünyasında bir dəyişiklik vücuda gəldi. Bu yeni növzad siyasət, ehtimal ki, çox insanların ümidini öldürdü. Fəqət ümid ölməməlidir. Məazzüllah, ümidimiz ölərsə, yas dirilər. Yas dirilərsə, bizi boğar. Binayi-aliyə parlaq bir ümid ilə istiqbala baxmalı, bizi boğmaq istəyən yası biz özümüz boğmalıyız. Dünya məhli-həvadis olduğu bu kainati-hadisatda hər Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|