N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
611
(demokratik və qeyri-demokratik ifadə formaları), publisistik üslub (yenə də iki ifadə forması), elmi üslub (olduqca qeyri-diferensial şəkildə); ədəbi dilin lüğət tutumu da bunlara uyğundur… Bədii üslubun demokratik ifadə forması (M.Ə.Sabir, C.Məmmədquluzadə, Ə.Haqverdiyev, N.Vəzirov, N.Nərimanov və başqalarının dili) ilə yanaşı, qeyri- demokratik (əsasən romantiklərin dili) ifadə formasının mövcudluğu leksik normanın iki müxtəlif variantını, başqa cür desək, sözə üslubi münasibətin iki tipini təqdim edir. Variantlılıq, müxtəliflik XX əsrin əvvəllərində getdikcə güclənir, eyni zamanda, nəzəri-konseptual şəkildə əsaslandırılır. Publisistik üslubda da təxminən eyni hadisə baş verir, lakin demokratik ifadə tərzinin, deməli, həm də leksik normanın demokratizminin publisistik dildəki qələbəsi bədii üslubdakına nisbətən asan başa gəlir, çünki publisistik üslubda kütləvi anlaşıqlıq əsas şərtdir və mətbuatın dilini kütlə anlamırsa, onun mövcudluğu sadəco olaraq mümkün deyil. Ona görə də “Molla Nəsrəddin” jurnalı bir neçə on il yaşadığı halda, qeyri-demokratik dildə yazan məcuələr, qəzetlər bir neçə ildə öz ömrünü başa vurur.
İnqilabaqədərki dövrdə elmi üslub, qeyd edildiyi kimi, olduqca qeyri-diferensial şəkildə idi – elmi üslubun daşıyıcısı olan ictimai qüvvələr gücsüz idi; ona görə yox ki, milli təfəkkür elmi mədəniyyətdən uzaq düşmüşdü; ona görə ki, elmi təfəkkür ya başqa dillərdə – ərəb, fars, rus, Avropa dillərində faktlaşırdı, ya da olduqca publisistik şəkildə təzahür edirdi ki, bunu heç cür elmi üslub hesab etmək olmaz (Azərbaycanda elmi müəssisələrin olmaması elmi üslubun taleyinə həlledici təsirini göstərmişdi). Elmi üslubun qeyri-diferensial şəkildə təzahürü isə 612
terminologiyanın zəif inkişafı demək idi. İnqilabdan sonra da lüğət tərkibinin bu mənzərəsi bir müddət qalır, xüsusilə 30-cu illərə qədər leksik normaya münasibətdə tarixi tərəddüdlərin davam etməsi özünü göstərir, eyni zamanda, mövcud ictimai-siyasi şərait məsələni bir qədər də mürəkkəbləşdirir: ərəb, fars sözlərinə qarşı amansız bir cəbhə açılır, əvəzində isə, heç bir linqvistik əsası olmadığı halda, inqilabi dəyişikliyi vulqar məzmunda başa düşməyin nəticəsi olaraq ədəbi dilə hədsiz rus-Avropa sözləri gətirilir. M.A.Şirəliyev bu cür sözlərin bütöv bir siyahısını təqdim edir (siyahıya böyük işlənmə tezliyinə malik 100-ə qədər söz-termin daxildir) və yazır: “Ərəbçilik-farsçılıq deyə, dildə əsrlərdən bəri işlədilmiş istilahları çıxarmaq iki böyük səhvə: 1) ehtiyac olmadan lüzumsuz Avropa sözləri ilə dilimizin zibillənməsinə; 2) bugünkü elmlərimizin, ədəbiyyatımızın onların tarixindən ayrılmasına yol vermişdir”. 1 Beləliklə, bu çox mühüm bir cəhətdir ki, sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı əvvəlki dövrlərin inkişaf məntiqini də ehtiva edir, davam etdirir, yəni linqvistik-psixoloji varislik əlaqəsi qırılmır. 20-ci, xüsusilə 30-cu illərdə S.Vurğun öz şeir dilini XVIII əsrin demokratik dilinə – M.P.Vaqif üslubuna istinadən inkişaf etdirir; M.P.Vaqif dili üçün xarakterik olan bir sıra sözləri, ifadələri S.Vurğun da yeni tarixi şəraitin faktı kimi işlədir: havalanmaq, ağzı şirin sözlü, könüldən könülə yollar görünmək və s. Sovet dövründə Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibi inqilabaqədərki dövrlərin lüğət tərkibinin keyfiyyətcə davamıdır. Belə ki, leksik-semantik normanın bu dövrdə kəsb etdiyi keyfiyyət inqilabdan əvvəlki dövrlərdən
1 M.Ş.Şirəliyev. İstilahlar yaradılmasındakı əsas prinsiplər. – Dil institutunun əsərləri, Bakı, Azərbaycan EA nəşri, I cild, 1947, səh. 35. 613
formalaşmağa başlayır. XVIII əsrdən lüğət tərkibində özünü göstərən millilik XIX əsr boyu inkişaf edir. XX əsrin əvvəllərində güclənir 1 və daha böyük ictimai-demokratik məzmun kəsb edir. Beləliklə, Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibi sovet dövrünə istər zənginləşmə mənbələrinə, istərsə də funksional üslubi diferensiasiya səviyyəsinə münasibətdə özünəməxsus tarixi xarakteri ilə gəlir və bu xarakter onun sovet dövründəki inkişafına bilavasitə təsir edir. Bu dövrdə Azərbaycan ədəbi dilinin lüğət tərkibi ümumxalq dili leksik bazasına istinadən inkişaf edir – ümumxalq dilinin leksikası isə qədimdən bəri formalaşa- formalaşa gəlir, bu mənada ədəbi dilin lüğət tərkibinin sovet dövründə ümumxalq dili hesabına zənginləşməsi prosesi də, əslində, daha əvvəlki dövrlərlə linqvistik-tarixi əlaqənin ifadəsidir. Ümumiyyətlə, “türk xalqlarının şifahi yaradıcılıq nümunələrinin dilində terminoloji leksikanı zənginləşdirmək üçün imkanlar az deyildir. Epik əsərlərdə ümumi biologiyaya, botanikaya, heyvandarlığa və başqa sahələrə aid anlayışları ifadə etmək üçün çoxlu terminlərə təsadüf olunur. Eyni fikri müxtəlif biliklər sahəsində terminologiyanı daha da zənginləşdirməklə qiymətsiz mənbə olan dialekt leksikası haqqında da demək olar”. 2
terminologiya, folklor, eləcə də dialekt bazası hesabına zənginləşdikcə təbii olaraq daha əvvəlki dövrlərin dil enerjisindən istifadə edilir, ona görə də bu dövrdə ədəbi dil öz leksik imkanlarını (müasir təfəkkürün ifadəçisi olan
1 Bax: M.Cahangirov. Azərbaycan milli ədəbi dilinin təşəkkülü, səh. 188. N.Cəfərov. Leksik normanın milliləşməsi, “Elm və həyat” jur., 1988, N 7, səh. 22. 2
. М . Мусаев . Современная терминология
литературных тюркских
языков
Советского
Союза, стр. 8-9. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|