N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
635
Latın əlifbasından istifadə edildiyi ilk illərdə norma pərakəndəliyi davam edirdi; cəmisi bir-iki mətbuat orqanında bir neçə orfoqrafiya norması mövcud idi. Səbəbi də o idi ki, demokratik əhvali-ruhiyyənin artması dialektlərə məxsus tələffüz variantlarının əsrlər uzunu müəyyənləşmiş normaya təcavüzünə şərait yaradırdı, lakin vulqar demokratizm tələffüz normasını dağıtmamışdı (əslində, dağıda da bilməzdi, çünki tələffüz norması çoxəsrlik orfoqrafik prinsiplərlə qanunauyğun əlaqədə mövcud idi, ərəb əlifbasının ləğvi isə bu prinsipləri məhv etmirdi), sadəcə olaraq variantlılıq yaradırdı. Əlbəttə, mətbuatın kütləvi savadalma işindəki rolunu nəzərə alsaq, bu cür variantlılıq savadlanma məsələsinə də mane olurdu. 1
20-ci illərdə latın əlifbasından istifadə təcrübəsi, eləcə də orfoqrafiya prinsiplərinin fəaliyyəti ilə bağlı müzakirələr istər fonetik-tələffüz, istərsə də orfoqrafiya-yazı mədəniyyətinin təkmilləşməsi perspektivlərini müəyyən etdi. Demək lazımdır ki, həmin illərdə (əslində, sonralar da) orfoqrafiyanın problemləri orfoepiyanın problemlərinə nisbətən daha aktual sayılırdı və maraqlıdır ki, orfoepiya məsələlərinə (məsələn, ahəng qanununun fəaliyyət dairəsi) o vaxt xüsusi diqqət verilirdi ki, bu, birbaşa orfoqrafiya ilə bağlı olsun; elə bunun nəticəsi idi ki, 30-cu, 40-cı, hətta 50- ci illərdə orfoqrafik norma tələffüz norması üzərində hegemonluğa malik idi. 20-ci illərdə alınma sözlərin orfoqrafiyası ətrafında gedən mübahisələr problemin həlli üçün iki yol müəyyən etdi: –
– xalq tələffüz formasında (əsasən, ahəng qanununa
1 Bax: N.Xudiyev. Zamanın axarı ilə. “Azərbaycan” jur., 1988, N 4, səh. 180- 181. 636
tabe edərək; məsələn, iqbal-yığval) yazmaq. 20-ci illərdə alınma sözlərin orfoqrafiyasının belə aktual şəkil alması, ardıcıl olaraq mübahisə doğurması ondan irəli gəlirdi ki: – birincisi, tarixən ədəbi dildə mövcud olan ərəb, eləcə də fars sözlərinin orfoqrafiyasının qeyri-demokratikliyi latın əlifbasına keçid dövründə daha aydın görünürdü; – ikincisi, XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq Avropa- rus mənşəli alınmaların ədəbi dildəki həcmi artırdı (bu cür alınmalar 20-ci illərdə daha da güclənmişdi); – üçüncüsü, milli dilin çiçəklənməsi müxtəlif mənşəli alınma sözlərin milli orfoqrafiyaya tabe edilməsini, dilimizə uyğunlaşmasını tələb edirdi. 1929-cu ildə birinci orfoqrafiya konfransı orfoqrafiya qaydalarını müzakirə edir. Elə həmin ildə latın əlifbası ilə 20 min sözü əhatə edən “İmla lüğəti” çapdan çıxır. 20-ci illərin mübahisələri lüğətdə də əksini tapır; xüsusilə alınmalara münasibətdə ikilik diqqəti cəlb edir – söz iki şəkildə yazılır. Əsl Azərbaycan sözlərinə isə həddindən artıq demokratik şəkildə yanaşılır, bir sıra hallarda dialekt tələffüzü orfoqrafik normanın əsasında dayanır. 20-ci illərdə ərəb əlifbasından tədricən imtina edilməsi ahəng qanununun qrafik faktlaşmasına kömək elədi, xüsusilə sait səslərin dəqiq göstərilməsinə imkan verməklə sözün vokal əsasının olduğu kimi ifadə olunmasına şərait yaratdı. 20-ci illərdə ədəbi dilə dialektlərin təsiri saitlərlə bağlı bir sıra fonetik dəyişmələrdə özünü göstərir: i əvəzinə ı (ışıq, ırmaq və s.), o əvəzinə a (av, savırmaq və s.), ə əvəzinə e (neticə), e əvəzinə ə (kəşik), i əvəzinə ə (nəfrət), ü əvəzinə i (invan, şiar və s.). 1 40-cı illərə qədər bu cür 1 Bax: Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), səh. 211-213. 637
pərakəndəlik davam edir. Samit səslərə münasibətdə də sonradan aradan qalxan bir sıra hadisələr müşahidə olunur: y əvəzinə g (ürəgə, istədigi və s.) işlənir (XVII-XVIII əsrlərə qədər mövcud olub arxaikləşmiş normaya qayıdılır), k (kolxoz sözündə) səsi Avropa-rus alınmaları hesabına funksional imkanlarını genişləndirir, p əvəzinə b işləndiyi hallar müşahidə edilir (braqurul-prokuror), kar səslərin işləkliyi artır (arvat, almas və s.), y səsi söz əvvəlində işlənir (yıldırım, yuca və s.). 1
20-ci, bir sıra hallarda 30-cu illərdə mövcud olan bu pərakəndəlik ənənəvi normaya münasibəti də əks etdirir; o fonetik hadisələr ki, XVII-XVIII əsrlərdə artıq təbii şəkildə normativliyini itirmişdi, bu dövrdə həmin hadisənin yenidən norma kimi təqdim olunduğu hallar müşahidə edilir. Əlbəttə, arxaik normativliyin funksional bərpası canlı dialekt bazasının təkidi ilə gedir. Şərq fonetik-tələffüz mədəniyyəti fonetik normanın yenidən təşkilinə cəhd etsə də, 40-cı illərdən etibarən bu cür cəhdlər azalır. 1931-ci ildə ikinci orfoqrafiya konfransı çağırılır. Əslində, konfransa qədər də “İmla lüğəti”nin orfoqrafiya sahəsindəki problemləri həll etmədiyi göstərilmişdi. Konfrans yeni orfoqrafiya qaydalarının layihəsini müzakirə edir, “Azərbaycanı öyrənmə yolu” məcmuəsində (1931-ci il) çap olunan layihədə orfoqrafiyanın prinsipləri optimal şəkildə müəyyən edilir: – əsr Azərbaycan-türk sözlərinin orfoqrafiyası tarixən müəyyənləşmiş demokratik normaya tabe olunur, tələffüz norması ilə yazı norması arasındakı fərq tarixi normativlik pozulmadan aradan qaldırılır, ahəng qanununun fonomorfoloji imkanları genişləndirilir; – ərəb, eləcə də fars dilindən keçən sözlərə iki cür 1 Bax: Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), səh. 213-220. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|