N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
641
Bununla belə, 1955-ci ildə yeni layihə təqdim olunur, həmin layihə 1958-ci ildə təsdiq edilir. 40-cı, 50-ci illərdə ədəbi dildə orfoqrafik sabitlik yaratmaq məqsədi ilə gedən müzakirələr, şübhəsiz ki, 20-ci, 30-cu illərdəkindən fərqlənir; ikinci mərhələdə diqqət orfoqrafiyanın daha konkret məsələlərinə (məsələn: apostroflu sözlərin yazılışı, şəkilçilərin yazılışı, mürəkkəb sözlərin yazılışı və s.) verilir, təkcə fonetik deyil, morfoloji hadisələr təsbit edilir. Məhz 40-cı illərdə orfoqrafiyanın üç prinsipi (fonetik, morfoloji, tarixi-ənənəvi prinsiplər) nəzəri şəkildə qiymətləndirilir. 40-50-ci illərdə fonetik-orfoqrafik normanın sabitləşməsində filoloji-linqvistik tədqiqatların xüsusi əhəmiyyəti olur; məsələn, D.Quliyevin “Azərbaycan dili orfoqrafiyası haqqında” məqaləsində orfoqrafiyanın üç prinsipi qeyd edilir və müəllif göstərir ki, orfoqrafiya qaydalarının tərtibində həmin prinsiplərə riayət etmək lazımdır. 1 Eyni məsələlər A.Əfəndiyevin, 2 Ə.Dəmirçiza- dənin, 3
4
məqalələrində də qeyd edilir. 1960-cı ildən sonra Azərbaycan dilinin orfoqrafiya qaydalarında elə bir ciddi dəyişiklik edilmir; nisbətən diqqəti cəlb edən dəyişmə apostrofun funksiyalarının azaldılmasından ibarətdir (mətbuatda apostrofun tamamilə atılması barədə mülahizələr öz əksini tapır).
1 Bax: D.Quliyev. Azərbaycan dili orfoqrafiyası haqqında. “Müəllimə kömək” məcmuəsi, 1940, N 1. 2 A.Əfəndiyev. Azərbaycan dilinin imla qaydaları haqqında – “Ədəbiyyat” qəzeti, 29 iyun 1944-cü il. 3 Ə.Dəmirçizadə. İmlamız haqqında. – “Azərbaycan müəllimi” qəzeti, 1946, N 25. 4 M.Şirəliyev. Ədəbi dilimizin zərurəti məsələləri. – “Kommunist” qəzeti, 23 fevral, 1944-cü 11. 642
60-cı illərdə əvvəl ədəbi-bədii dildə, bir qədər sonra isə publisistik üslubda folklor ifadə tərzinə – xalq dilinə qayıdış rəsmi şəkildə təsdiq edilib orfoqrafiya qaydalarında təsbit olunmasa da, yazı dilində müəyyən demokratizm meyillərinin meydana gəlməsi ilə nəticələnir; bir sıra hallarda isə dialekt tələffüz xüsusiyyətləri yazıya ayaq açır, təbliğ olunur. Doğrudur, 80-ci illərin əvvəllərindən etibarən bu prosesin ifrat şəkil alması dayanır, lakin bununla belə, fonetik-orfoqrafik normaya demokratizm ab-havası da gəlir. Sözlərin, xüsusilə şəkilçilərin tələffüzündə orfoqrafiyaya təsir edə biləcək dəyişikliklər baş verir. Lakin məsələ burasındadır ki, fonetik-tələffüz mühitindəki təbəddülat orfoepiya qaydalarının yaradılmasına, başqa sözlə, fonetik-tələffüz normasının tam təsbit olunmasına təsir etmir. İndiyə qədər bu sahədə nəyin norma, nəyin qeyri-norma olduğunu, demək olar ki, dil stixiyası müəyyən edir. Əlbəttə, 60-80-ci illərdə orfoqrafiya qaydalarının tez- tez müzakirə olunmaması əsasən sabit qaydaların yaranmaqda olduğunu göstərir. Orfoepiya sahəsində isə 60- 70-80-ci illərin fonetik-tələffüz təcrübəsi əsasında yeni sabit orfoepiya qaydaları yaratmaq mümkündür. Sovet dövründə ədəbi dilin fonetik normasının inkişafı onun orfoqrafik-yazı, eləcə də orfoepik-tələffüz normasının inkişafı ilə bağlıdır; əslində, bu qanunauyğunluq ədəbi dilin sovet dövründəki kütləviliyindən irəli gəlir, elə bu kütləviliyin nəticəsidir ki, orfoqrafik-yazı mühiti orfoepik- tələffüz mühiti ilə əlaqədə inkişaf edir.
Qrammatik normanın inkişafı Azərbaycan ədəbi dilinin qrammatik norması XVIII 643
əsrin ortalarından etibarən milli əsaslar üzərində, başqa sözlə, xalq-folklor dilinin qrammatikası əsasında yenidən qurulur. Qrammatik normanın milliləşmə-xəlqiləşmə istiqamətində inkişafı XIX əsr boyu davam edirdi. XX əsrin əvvəllərində isə burjua mədəniyyətinin çiçəklənməsi ilə ədəbi dilin qrammatik norması demokratik və qeyri- demokratik istiqamətlərdə funksionallaşmaq imkanı qazanır. Sovet dövründə ədəbi dilin morfoloji normasında elə bir dəyişiklik müşahidə edilmir; bəzən morfoloji normadakı təbəddülatların tədqiqatçılar tərəfindən morfoloji normanın inkişafı kimi qəbul edilməsi diqqəti cəlb edir, 1 lakin bu, şübhəsiz, düzgün deyil. A.Əlizadə 20-30-cu illərdə sormaq felinin yönlük halda işlənməsi (çıxışlıq hal əvəzinə) faktına istinad edərək belə bir nəticəyə gəlir: “Göründüyü kimi, 1920-1940-cı illər müddətində ismin yönlük halı müxtəlif mənalarda işlənmişdir. Son zamanlarda isə ismin yönlük hal şəkilçisinin qrammatik əlaməti sabitləşmişdir”. 2
İsmin yönlük hal şəkilçisinin qrammatik əlaməti bir neçə əsr bundan əvvəl (ən geci XVII-XVIII əsrlərdə) sabitləşmişdir; 20-30-cu illərdə qeyd olunan hadisənin mövcudluğuna gəldikdə isə, bu arxaik normativliyin dirçəldilməsindən ibarətdir, canlı hadisə deyil (bu cür faktların fonetik səviyyədə də mövcudluğunu qeyd etmişdik). 40-cı illərdə bu vəziyyətin prinsip etibarilə aradan qalxması da, şübhəsiz, yönlük halın inkişafı deyil, sadəcə olaraq “yönlük hal-sormaq (soruşmaq)” modelindən, yəni arxaik norma faktından imtina edilməsidir (bu qəbildən olan başqa faktlarda olduğu kimi).
1 Bax: Azərbaycan ədəbi dili tarixi (sovet dövrü), səh. 225-253. 2 Yenə orada, səh. 239. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|