N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
601
ibarət olar kı, buna qatlanmaq mühill-şərəf olduğu kimi böyük bir fəlakəti dəxi mücibdir!.. İstiqlalımızı göz bəbəyi kimi müdafiəyə qərar verən bir məclisə dinlədiyi bu ultimatumu qəbul etmək hökuməti kəndi əlilə dost kisvəsinə bürünmüş düşmənə təslim etməkdir! Biz buraya millətin iradə və arzusu ilə gəldik, bizi buradan yalnız qüvvət və süngü çıxarmalıdır!.. Çıxış mətninin təhlili göstərir ki, burada yad dil elementləri (türkləşməmiş ərəb və ya fars sözləri, izafətləri) o qədər də az deyil, lakin bu, bütövlükdə anlaşıqlı və eyni zamanda mükəmməl dildir – mütəcasir, mütəcavüz, teşyi, iğfal, mütəcəsuranə, müvasele, təsapüd, rəxnidar kimi “çətin” sözlərlə yanaşı başında Necati adında bir türk komandanı durmuşdur; bu şərtlə ki, bu qüvvə bizim hürriyyətimizi, istiqlalımızı çığnamasın; bizə sormadan hüdudumuzu keçən hər hansı bir qüvvə dostumuz deyil, düşmənimizdir və s. tipli “canlı danışıq dili” elementləri işlənir. Çıxışda propoqanda, bolşevik, ultimatum, radikal kimi Avropa mənşəli sözlərə də təsadüf olunur. Ümumiyyətlə, M.Ə.Rəsulzadənin çıxışı siyasi bir çıxış olduğuna görə ictimai-siyasi terminologiya ilə zəngindir: amali-milliyyə, hürriyyət, istiqlal, istila ordusu, işğal ordusu, Qızıl Rusiya ilə anlaşmaq, hökumət, təsapüd, radikal bir hökumət, məbusan, tədili-siyasət, lisani-ümumi, istiqlali-milli, hüquqi-milləti-təslim, təslim etmək və s. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dilinin rəsmi üslubu kifayət qədər çevik sintaksisi ilə fəaliyyət göstərir – burada həmin üslubun “janr” diferensiasiyasının tədricən güclənməsi də müəyyən rol oynayır – müstəqil dövlətin yaranması dövlət səviyyəli sənədlərin hazırlanmasına səbəb olur.
602
XX əsrin əvvəllərində rəsmi üslub öz normativ funksiyasını yerinə yetirməklə yanaşı, mühüm “üslubi” rol oynayır – xüsusilə mətbuatda (əsasən, satirik mətbuatda); məsələn:
Müştərilərə 1. İdarəmizə müraciət edən təbrizli ağayani- möhtərəmlərdən iltias edirik ki, məcmuəmizdə dərc olunası məqalələri bəqədəriimkan şəhər postu vasitəsilə idarəmizə göndərsinlər; çün məqalələr barəsində zəbani sual-cavaba vaxtımız azdır. 2. Təbrizdən və qeyri-şəhərlərdən göndərilən məktublar və məqalələr ya farsi dilində, ya türk dilində, müxtəsər yazılmalıdır və illa idarəmizin şənində müfəssəl və zınqıqrovlu ibarələri, tərif və tövsifləri yazmağa yazanların vaxtı və oxumağa bizim vaxtımız nahaq yerə zay olur.
3. İdarəmizə göndərilən məktublar açıq qurani xətlə, müəyyən imza ilə yazılsınlar. Tapmacalı tərəssül xəttinə təqdilən şikəstə, yəni qol-qanadı sınıq yazılar bizi çox zəhmətlərə salırlar. 4. Məktubun üç səhifəsini təmiz qoyub, qabaqkı yazıq səhifəyə yetmiş iki mətləb doldurmasınlar, yetmiş iki haşiyə çıxmasınlar, hərfin öz nöqtəsini öz yerində qoysunlar və elə rizə yazmasınlar ki, bir zərrəbinə möhtac olaq. Əgər bu şərt mülahizə olunmazsa, mümkündür ki, idarəmizə göndərilən məktublara etina olunmaya.
(“Molla Nəsrəddin”, 14 şaban 1339).
603
Ədəbi-bədii (adətən bədii-publisist) dildə rəsmi üslub standartlarından istifadə olunması bədii təfəkkürün Azərbaycan milli təfəkküründə, ümumiyyətlə aparıcı mövqeyə malik olması ilə bağlıdır.
604
XX ƏSRİN 20-30-cu İLLƏRİNDƏN SONRAKI AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİ
Azərbaycan ədəbi dili sovet dövründə yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoydu. Bu mərhələ Azərbaycan ədəbi dili tarixində əlifba, orfoqrafiya məsələləri ilə yanaşı, leksik, semantik və qrammatik proseslərin də sürətli inkişafı dövrüdür. Əlifba və orfoqrafiya məsələləri ilə bağlı qərar və göstərişlər əhalinin savadlanması, ümumi mədəni səviyyənin yüksəldilməsi kütləvi təhsil sahəsində başlıca tədbirlərdən idi. Yeni ictimai-iqtisadi quruluşla, sosial inkişaf və elmi-texniki tərəqqi ilə əlaqədar, dildə yeni söz birləşmələri, leksik və sintaktik vahidlər meydana çıxır və bunların xəlqi ifadə üsulları dilin normalaşması prosesinə çox böyük təsir göstərirdi. Bir sıra sözlərin mənaca genişlənməsi, yaxud daralması, yeni məna qazanması, yeni leksik və leksik-qrammatik vahidlərin yaranması dilin lüğət tərkibinin inkişafında mühüm rol oynayırdı. Bu dövrdə “dil yalnız məişətdə, ədəbi və elmi əsərlərdə yaşamaqla məhdudlaşmayıb, iqtisadi, ictimai həyatın hər bir sahəsində və o cümlədən, dövlət idarələrində geniş şəkildə işlənmək imkanı əldə etdi”. 1
də Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı dilin digər yaruslarına nisbətən daha sürətli, daha mütəhərrik olmuşdur. Həm də sürət öz keyfiyyətinə görə əvvəlki dövrlərdən fərqlənir. Bu sürət ictimai-siyasi həyatdakı dinamikaya uyğundur. Təbii ki, bu vəziyyət ictimai həyatla bilavasitə bağlı olan, onun hər bir dəyişikliyinə reaksiya verən dilə, xüsusilə dilin lüğət tərkibinə dərhal öz təsirini
1 M.İbrahimov. Azərbaycan dili, Bakı, 1957, səh. 71-72. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|