N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
597
mütəfərriq qəsidə, qəzəl və qitələr vardır. Onlardan ələ düşəni burada təhrir olunur” (F.Köçərli). XX əsrin əvvəllərində dini elmlərin dili dünyəvi elmlərin dilindən öz “mürəkkəbliy”i ilə müəyyən qədər fərqlənir və görünür. Həmin fərqi nəzərə alaraq bir sıra tədqiqatçılar müstəqil üslubdan – “şəriət üslubu”ndan bəhs edirlər. 1
Lakin “şəriət üslubu”nu ayrıca fərqləndirmək, görünür, o qədər də doğru olmazdı, çünki “şəriət üslubu” da elmi üslubun tərkib hissəsi kimi özünü göstərir – əlbəttə, “şəriət üslubu”nun da özünəxas terminologiyası mövcuddur. Bununla belə, hər halda, bu da terminologiyadır… Eyni sözləri sintaksis barədə də demək mümkündür – “şəriət üslubu”nun sintaksisi elmi üslub sintaksisi tipologiyasına daxildir. Məsələn: “Qurani-mohidin… sayəsindən məfkum olur ki, cin və insan taifələrini xəlq etməkdən həq təalanın qərəzi onların həyati-ictimaiyyə üzrə bir din və bir qanunə tabe olub qəvaidi-əxlaqiyyə və intizamiyyə təhtində kəmali-rahatlıq ilə və etiqadi-səhih və bəsirəti-kəmal üzrə ibadət etməkdir. Bu vəzifələri-came islam dinidir… Həyati- icümaiyyətdə bir qanuni-külli təhqində bir nizam və bir etiqadi-səhih üzrə olub dünya asayişini və axirət səadətini came olan islam dinidir” (Hacı Şeyx Həsən Mollazadə Gəncəvi. Tarixi-islam, Gəncə, səh.3). Bu mətndə özünü göstərən terminologiya ədəbi dilin elmi üslubunun əsrin əvvəllərindəki terminoloji mənzərəsində “muxtariyyət” təşkil etmir, lakin təbiidir ki, həmin terminologiya kontekstin funksiyasını əks etdirir. Elmi üslubun “şəriət qolu”nun sintaksisi müəyyən qədər “mürəkkəbliy”inə baxmayaraq F.Köçərlinin elmi dil
1 Bax: Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Bakı, 1991, səh. 205. 598
sintaksisinə uyğundur: “Həmdi-bihəd və sənayi-biəddi- mövcud həqiqi mümkünata səza vardır ki, əfradi-insanı mikunat arasından hünər və maarifdən ötrü intixab edib və onların bətnində müşkülati-ülumə hidayət tapub və dəqaiqi- sənaye nəfisə istixrac etməgin təbiyə buyurubdur. Müruri- zaman ilə hor nə qədər əcaib və qəraib ümum əfradi- insandır zahir olsa, həmusu yeganə olan xaliqin elmü qüdrətinə dəlil və bürhandır” (Kimtabi-kətfül-həqayiq, Bakı, 1322, səh. 1). XX əsrin əvvəllərində elmi üslubun inkişaf səviyyəsi, heç şübhəsiz, bədii və publisistik üslubların inkişaf səviyyəsindən aşağıdır – bu da milli, bədii, publisistik və elmi təfəkkür tiplərinin arasındakı fərqdən irəli gəlir.
Rəsmi üslub Azərbaycan ədəbi dilinin rəsmi üslubu XX əsrin əvvəllərində iki tipoloji ənənə əsasında inkişaf edir: bunları şərti olaraq Şərq və Qərb ənənələri adlandırmaq mümkündür. Həmin ənənələr tədricən birləşir (yaxud birləşmə tendensiyası özünü hiss etdirir). Rəsmi üslubun dil potensialının müəyyənləşməsində Şərq ənənəsi əsasdır – bu mənada ki, ərizədən tutmuş diplomatik dövlət sənədinə qədər bütün rəsmi üslub nümunələri XX əsrin əvvəllərinə qədər artıq mövcud idi, məhz bu mərhələdən başlayaraq bir sıra sənədlərin Qərb ənənəsində hazırlanması prosesi gedir. Məsələn: “1) Oktyabrın onundan on beşinə kimi başlanır realni uşqolaya qəbul olmaqdan ötri imtahanlar yarımıncı, birinci və ikinci qlaslara; 2) imtahan olunacaq şəhər uşqolasında hər gün saat ikidən sonra;
599
3) ərizələri göndərmək olar oktyabrın on beşinə kimi şəhər uşqolasına. Poçt ilə və ya vermək olar inspektorun özünə; 4) təyin olunmuş vəqtdə gəlməyən uşaqlar dəxi imtahan olunar dəsrə şüru olunandan sonra; 5) dəsrə gələn uşaqlar özləri ilə bərabər gətirməlidirlər: qələm, kağız və çernil…” 1
Göründüyü kimi, mətn bütövlükdə rus sintaksisinin təsiri altındadır – hətta bu təsir o qədər güclüdür ki, bilavasitə tərcüməni xatırlardır (ola bilsin ki, ümumiyyətlə, tərcümədir) və Qərb rəsmi düşüncəsinin Azərbaycan dilli sənədlərdə nə dərəcədə iştirak etdiyini göstərir. Əlbəttə, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaranmasına qədərki dövrdə rəsmi sənədlər çox nadir hallarda yerli xalqın dilində tərtib olunur – bu ancaq o zaman edilir ki, birbaşa geniş xalq kütlələrinə müraciət olunur, elan verilir və s. (yuxarıdakı nümunədə olduğu kimi). Müstəqil Azərbaycan dövlətinin meydana çıxması ilə ən müxtəlif sahələrdə (o cümlədən, diplomatik yazışmalarda) Azərbaycan türkcəsi işlənir. Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin sənədləri Azərbaycan ədəbi dili rəsmi üslubunun inkişafında xüsusi rol oynamışdır. Hər şeydən əvvəl, Azərbaycan Parlamentində edilən çıxışları, aparılan söhbətləri, mübahisələri xatırlatmaq lazım gəlir – həmin çıxış, söhbət və mübahisələrdə Azərbaycan dili müstəqil dövlətin rəsmi dili kimi praktik fəaliyyət meydanı əldə edir.
Məmməd Əmin Rəsulzadənin Azərbaycan parlamentinin 27 aprel, 1920-ci il tarixli iclasındakı çıxışından:
1 Azərbaycan ədəbi dili tarixi, səh. 207. 600
Əfəndilər! Mütəcasir bir ultimatum qarşısında bulunuruz. Burada təslimdən bəhs edirlər. Fəqət, əfəndilər, təslim nə demək!.. Kimə tərki-mövşe ediriz?.. Bizə deyirlər ki, hüdudumuzu keçən ordunun başında Necati adında bir türk komandanı durmuşdur. Rusiyadan gələn bu mütəcavüz ordu, təmin edirlər ki, həyat və məmat mücadiləsində bulunan Türkiyəni xilas üçün qoşur. Əfəndilər. Türkiyə Azərbaycanın xilaskarıdır. Amali- milliyyətimizin təbcil edildiyi müqəddəs bir məmləkətdir! Onun xilası üçün gedən qüvvəni biz məmnuniyyətlə istiqbal və teşyi edəriz. Fəqət bu şərtlə ki, bu qüvvə bizim hürriyyətimizi, istiqlalımızı çığnamasın. Halbuki əfəndilər, bizə sormadan hüdudumuzu keçən hər hansı bir qüvvə dostumuz deyil, düşmənimizdir! Duyduğumuz bu propoqanda düşmən propoqandasıdır. Bizi iğfal edirlər, yalandır. Gələn ordu rus ordusudur. İstila ordusudur. Onun istədiyi 1914-cü il hüduduna qonmaqdır. Anadolu imdadına gedəcək bəhanəsilə yurdumuza girən bu işğal ordusu buradan bir daha çıxmaq istəməyəcəkdir. Qızıl Rusiya ilə anlaşmaq üçün hökuməti, mütləq bolşeviklərə təslim və ultimatumu qəbul etmək zilliyyətinə qatlanmağa ehtiyac yoxdur. Bu mütəcəsuranə ultimatumu kəmali-nifrətlə rədd etməlidir. İhtilalçı Rusiya ilə mübariz Türkiyənin müvasele və tənasüdünü təmin etmək zərurətilə radikal bir hökumətin məbusan tərəfindən təşkili və bu hökumətə səlahiyyəti-vasiə verilməsiylə tədili- siyasət etmək qabildir. Məbusan zatən belə bir təşəbbüslə məşğuldur. Bu surətlə həm Rusiya ilə bir lisani-ümumi tapılar, həm də istiqlali-millimiz rəxnədar olmaz. Eyni zamanda Anadoluya imdad məqsədi də hasil olar! Başqa cür yapılan hər hansı bir güzəşt, hüquqi-milləti-təslimdən Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|