N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
569
Elə bir hala düşərsən ki, tükün biz-biz olar…
Mollanəsrəddinçilərdən Ə.Qəmküsar da zamanın sintaksisini eyni dərəcədə məharətlə verir – “Şəlalə”nin redaktoru X.X.Səbribəyzadənin Azərbaycanı tərk etməsi münasibətilə öz satirik emosiyalarını bu cür təqdim edir:
Yaxşı təfsir elə öz rəyin ilə Quranı, Çadraya, çarşafa bük, dustaq elə nisvanı,
Qoyma getsin qabağa milləti, qaytar anı, İndi Qafqazda böyük bir həyəcandı, getmə!
…Başına cəm edə “həqqi” kimi hər naxələfi, Ağzına hər nə gəlir yazsın, itirsin kələfi.
Çap elə birbəbir əşari-qüruni-sələfi, Sənə tikmiş hamı gözlər nigarandır, getmə!
Satirik-realist ədəbiyyatın müxtəlif janrlara bölünməsi janr diferensiasiyası öz yerində, ancaq ən müxtəlif janrlar üçün ümumi olan cəhətlər vardır ki, bunların ən mühümü publisistlikdir – istər C.Məmmədquluzadənin hekayələrində, dram əsərlərində, istər Sabirin şeirlərində, istərsə də Ə.Haqverdiyevin povest və hekayələrində güclü publisistlik mövcuddur. Məhz bu cəhət, ümumən əsrin əvvəllərinin ədəbi-bədii dilinin ruhuna təsir göstərir – obrazın konkretliyi, hər cür mücərrəd ifadə tərzindən qaçılması birinci növbədə buradan irəli gəlir… Satirik-realistlər “Molla Nəsrəddin” ətrafına yığılıb jurnalın dil təcrübəsini müdafiə edirdilər – jurnalın 570
redaktoru C.Məmməlquluzadə yazırdı: “…məcmuəmiz türk ölkələrinə çox asanlıqla dağılıb öz sözünü onlara çox asan vəchlə yetirə bildi. Bunun səbəbi məhz məcmuənin asan dilidir. Onunçun da bu yolda biz bərk durmuşuq və tərəddüd və şəkk-şübhə etmirik”. Jurnal, həqiqətən, türk xalqları yaşayan müxtəlif regionlarda yayılıb oxunur, “Əkinçi”nin gördüyü işi “xüsusi yolu ilə” davam etdirirdi. Bununla belə, C.Məmmədquluzadə öz opponentlərinə sübut edirdi ki, Azərbaycan dilini inkişaf etdirən, onu ərəbləşdirməkdən xilas edən yeganə ölkə varsa, o da Qafqazdır, o, burada “xoşbəxt olub”. 1
Satirik-realistlərin lirik-romantiklərdən bir fərqi də bundan ibarətdir ki, birincilər, əsasən “yerli” dili ədəbi dil səviyyəsinə qaldırmağa cəhd edir, ikincilər isə İstanbuldan hazır ədəbi dil gətirməyi təbliğ edirdilər – daha doğrusu, praktik olaraq həmin dildə yazırdılar. Mollanəsrəddinçilər ardıcıl olaraq (həm nəzəri-publisistik yazılarında, həm də dil-üslub praktikalarında) göstərirdilər ki, ədəbi dil ilə, yazıçının, mətbuatın dili ilə xalq dili arasında, “avam camaatın” dili arasında uçurum olmamalıdır. Onlar “Həyat”ın, “Füyuzat”ın, “Şəlalə”nin dilini və həmin orqanların dil siyasətini, Ə.Hüseynzadənin ədəbi dil haqqında görüşlərini tənqid edəndə bu nöqteyi-nəzərdən çıxış edirdilər. 2
C.Məmmədquluzadə xatırlayırdı: “Yazıda böyük cürətimiz о oldu ki, açıq ana dilində yazmaqdan biz utanmadıq və şərt də budur ki, açıq yazmaqdan utanmadıq. Birinci nömrəmizin baş məqaləsində yazmışıq ki: “Acıq ana dilində, açıq türk dilində yazmaq –
eyibdir, çünki yazanın savadının azlığına dəlalət edir”. Elə böyük
1 Kamal Talıbzadə. XX əsr Azərbaycan tənqidi, Bakı, 1966, səh. 313. 2 Yenə orada, səh. 312. 571
cürətimiz о oldu ki, biz utanmadıq çünki biz görürdük hər bir əlinə qələm alan türk bəndəsi “ana” sözünü bir yerdə yazmaqdan utanır. “Ana” yerinə “madər” yazır. Ancaq biz “ana” yazdıq. Səbəb də bu idi ki, bilmirdik niyə “ana” sözünü yazmaqdan utanaq”. Mollanəsrəddinçilər dilin sadəliyi deyəndə onun bəsitliyini nəzərdə tutmur və təxminən bu cür dil-üslub tərzini başa düşürdülər: “Evin qabağında, çayın kənarında, çəmənin üstündə bir neçə fərş döşənmişdi, bir tərəfdə üç yekə samavar qoyulmuşdu və yanlarında otuz-qırx stəkan, nəlbəki, nimçələr, qəndlər, mürəbbələr, şirin çörəklər, limon- partaxallar, kanfetlər, qurabiyələr və qeyri çay ilə, çaysız yeməli şeylər, yağlar, xamalar, qaymaqlar, quru yemişlər düzülmüşdü” (“Qurbanəli bəy” hekayəsindən). Yaxud:
“Xanım can, bizim qoyunçuluq bir tərəfdən gözəl peşədi, həmişə gəzdiyimiz və yaşadığımız yerlər, çəmənlər, laləli və çiçəkli dağlar, daşlar... İçdiyimiz nədir? Bulaq suları və pak qoyun südü. Amma bu heyvanın yox olmağı, üzdən iraq, elə bir dərddir ki, elə bil bir külfətdən bir övlad yox oldu” (“Anamın kitabı” pyesindən). Dilin sadəliyinin, demokratizminin bəsitlik olmamasını sübut edən əsərlər içərisində Mirzə Cəlilin “Ölülər”ini, xüsusilə İskəndərin monoloqunu göstərmək lazımdır –
bu dil sadə olduğu qədər də canlı, demokratik olduğu qədər də bədii bir dildir: “Baxın! Baxın! Yaxşı baxın, diqqətlə baxın! Sizin tarix kitabınızda bu bir qan ilə yazılmış səhifə olacaqdır. Sizdən sonra gələnlər bu kitabı vərəqləyib bu səhifəni görəndə sizi yada salıb deyəcəklər: tfu sizin üzünüzə!.. Mənim adım kefli İskəndərdir, bəs sizin adınızı nə qoyaq? Mən dağları, 572
daşları, quşları, ayları və ulduzları və dünya-aləmləri bura şahid çəkərəm və bu qızları onlara nişan verərəm və soruşaram ki, bu camaata nə ad qoymaq olar? o vədə hamısı bir səslə cavab verər: “Ölülər”… Mən cəmi millətləri bura yığıb təvəqqe elərəm ki, Şeyx Nəsrullahın hərəmxanasına tamaşa eləsinlər; o vədə bütün yer üzünün tayfaları sizi bir səs ilə adlandırarlar: “Ölülər”… Və bizdən sonra gələnlər illər uzunu sizi yada salıb ha deyəcəklər: Ölülər… Ölülər…” Göründüyü kimi, eyni məzmunlu suallar və həmin suallara verilən eyni, bir-birini təkrar edən cavablar, müraciət bildirən “baxın!” sözünün bir neçə dəfə deyilməsi, həmcins ifadələr monoloqun emosionallığını gücləndirir – yazıçı dərin, daxildən gələn iztirabın gücünü canlı xalq dili ilə (lirik-romantiklər kimi ərəb, yaxud fars leksikasına, anlaşılmaz sözlərə müraciət etmədən) verir. Çevik sintaksis, emosional intonasiya, ağrılı ifadələr mətnin necə bir güclü hissin, duyğunun təsiri ilə yarandığını sübut edir. Əlbəttə, dilin xəlqiliyi o demək deyil ki, dil alınma sözlərdən bütünlüklə azad olsun (Sabirin dilində külli miqdarda bu cür alınma söz var); məsələ burasındadır ki, alınma söz dilə ancaq ən zəruri halda gəlməlidir… Ərəb, yaxud fars sözləri hələ bir yana, satirik-realistlər xeyli rus- Avropa sözləri də işlətmişlər. Məsələn, diplomatiya, kandidat, zaloq, qubernator, intelligent, naçalnik, marka, teleqraf, universitet, pedaqoq, polkovnik, soldat, qradonaçalnik, inspektor, professor, rejissor, senator, tema, podrat, stol, revizor, yarmarka, pensiya, pansion, provakasiya, politika, tiraj, jurnalist, kompaniya, tamojna, şkaf, xozeyin, prikaşşik, kantor, advoqat, revolver, fons, mujik, filosof, komitet, konsul, makina, mator, mitinq, aeroplan, nota, fotoqraf və s. kimi yüzlərlə sözlərə təkcə Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|