N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
565
Nadir”i yarısınacan oxumuşam, ancaq sən dediyini başa düşmürəm və s. Satirik-realist üslubda lüğət tərkibi, bir qayda olaraq, demokratikdir, xalq dilindən alınmış, hətta bəzən loruluğa varacaq qədər demokratik sözlər, ifadələr işlədilir: məsələn, ciddi mətləblərdən bəhs edəndə də “Molla Nəsrəddin” bu cür həddindən artıq xəlqi yazırdı: “Hərənin bir etiqadı var, hər cəridənin bir məsləki var, hər yazıçının bir mətləbi var; yoxsa bu işlər bihudə deyil. Heç bir şairə demək olmaz – elə yazma, belə yaz; heç bir cəridə sahibinə demək olmaz – məsləkini çöndər; heç bir fikir sahibinə demək olmaz ki, qapdığını at, mən qapdığımı tut” (11 dekabr 1911-ci il). Satirik dilin böyük ustası C.Məmmədquluzadə ana dilinin təmizliyi uğrunda “Molla Nəsrəddin” jurnalının mübarizəsinə rəhbərlik edirdi və onun dil təcrübəsi həmin mübarizənin məqsədini, məramını daha aydın şəkildə göstərirdi: “…Sədi əsri deyil. Boş-boş Allahı, çağırmaqla Allah işlərini ötürüb, göydən yerə pilləkən qoyub enib gəlib sənə kömək eləməz! Lazımdır çalışmaq, çalışmaq, çalışmaq!.. Bozbaşdan doymaq istəyirsənsə, qonaqlarını tox yola salmaq istəyirsənsə, çölməyə çox ət sal. Yoxsa “Bismillah” deməklə insanlar tox olsalar, dəxi dünyada aclıq olmaz” (“Molla Nəsrəddin”, 6 yanvar, 1912). Yaxud: “…İndiki zamanda eyibdir belə sözləri danışmaq… Mən ölüm, Əhməd bəy, lotu-lotuyana mənə bir de görüm, heç görübsən və eşidibsənmi ki, xan kəndlinin salamının cavabında ona deyə əleykəssəlam? Belə şeyləri qəzetdə yazmağın bəs deyil, hələ deyirsən müsəlmanlar qəzet oxumurlar” (“Molla Nəsrəddin”, 22 sentyabr, 1905). 566
C.Məmmədquluzadənin ana dilinin xəlqiliyi uğrunda apardığı mübarizəni onun “əməl dostları” davam etdirirlər ki, bunların içərisində M.Ə.Sabir ayrıca mərhələ” təşkil edib “sabiranə dil-üslub” tipologiyası yaradır:
Saxtə bir xətti-xam ilə mənə kağız yazıb, Ey məni təhdid edən min dürlü təkidat ilə!
Böylə “Xortdan gəldi, dur qaç” sözlərin get tiflə de – Zatını Sabir tanırkən, qorxmaz əvhamat ilə!
Sabirin ədəbi-estetik məramı onun dil-üslub məramını müəyyənləşdirirdi – Füzulini dərindən bilən və Füzuli “tilsim”indən çıxıb orijinal sənət (və sənət dili) yaradan görkəmli şair “müasir-mərama xidmət edən” məktəb qoyub getdi. Füzuli romantizmi XX əsrin əvvəllərində inqilabi bir gedişlə Sabir realizminə çevrildi:
Seyli-tən oylə təməvvüclə alıb dövrü bərim, Bənzərəm bir qocaman dağə ki, dəryada durar!
Döysə də canımı minlərcə məlamət ləpəsi, Zövrəqi-himmətim əvvəlki təmənnadə durar!
Bisütun sinəsinə dəysə də min tişə, yenə Cövrə təmkin edərək durduğu məvada durar!
…Nə qəm, uğratsa da bir gün məni ifnayə zaman, Mən gedərsəmsə, məramın yenə dünyada durar!
Sabir zaman-zaman “tipi öz dili ilə danışdırmağ”ın ustasına çevrilir – tip özünü guya tərifləyir, “mərifətli” 567
sözlər işlədir, əslində isə, aşağıdakı şeir parçasında olduğu kimi, simasızlığını, riyakarlığını açıb göstərir:
Sanma bir məsləki təqib ilə möhkəm qalaram, Əlli arxın suyunu gündə bir arxa calaram!
Kefimin gəlməsinə bax, nə gərək yaxşı-yaman? Mən gəhi mixi, gəhi nəli döyüb tapdalaram.
Tipi öz dili ilə ifşa etmək Sabirin stixiyası idi – Sabir mətləbi bu mövqedən daha aydın, daha iti görürdü… “Azərbaycan xalqının təkcə bədii düşüncəsinin deyil, bütövlükdə milli təfəkkürün tarixində və deməli, bu təfəkkürün ifadə forması olan dilinin tarixində XX əsr satirik fikri öz dili ilə birlikdə yeni mərhələ yaradır; onsuz da hazırcavab satirik-yumoristik nitq vərdişinə malik olan xalqımız yeni satira mədəniyyəti əldə edir”. 1 Xəyalpərvər romantizm əvəzində həyati realizm ədəbi-bədii nitq proseslərinin əsasında durmağa başlayır, lakin bu, romantik dil potensialının inkarı hesabına olmur. “Molla Nəsrəddin” jurnalı sonralar yazmışdı: “Füzuli “Molla Nəsrəddin”in birinci nömrəsindən başlayıb bu-günə qədər məcmuəmizdə iştirak etmiş və şerlər yazmışdır... İnanmırsınız götürünüz “Molla Nəsrəddin” məcmuəsinin 20 illiyini, tökünüz qabağınıza; hansı şerə baxsanız, görəcəksiniz ki, onda Füzulidən bir duz vardır...” (“Molla Nəsrəddin”, 23 may, 1925-ci il). Satirik-realistlərin dilinin sintaksisi çox zəngin olub xalq dilinə əsaslanır – klassik nitq standartlarından bu və ya digər dərəcədə imtina etmək, “hər dəfə yenidən” xalqdan gəlmək mollanəsrəddinçilərin sintaksisinin keyfiyyətini
1 Azərbaycan ədəbi dili tarixi, Bakı, 1991, səh. 194. 568
müəyyən edir: “Mən gələn məqalələrimdə heç maralımın adını yazmayacağam, çünki hər maralım özü özünü tanıyacaq. Qarelər üçün də bu adların bir elə əhəmiyyəti yoxdur; maralın adı istəyir Rəmazan, istəyir Şəban, istəyir Səfər, istəyir Rəcəb olsun, qare üçün bir təfavüt etməz. Ancaq maral olsun. Bu maralın adı hərçənd Qasım əmidir, amma Qasım əmi bir maral deyil, neçə yüz, bəlkə, neçə min maralı yığıb bir yerdə yoğurub içindən bir maral çıxarıb adını Qasım əmi qoymuşam” (“Molla Nəsrəddin”, 1 avqust, 1910). Göründüyü kimi, bu dil adi danışıq dilidir – canlı nitqin intonasiyasını mühafizə edir. Bu cür “şifahilik” Sabirin dialoq əsasında qurulmuş şerlərində də özünü göstərir:
– Görmə! – Baş üstə, yumaram gözlərim. – Dinmə! – Mütiyəm, kəsərəm sözlərim.
– Bir söz eşitmə! – Qulağım bağlaram. – Gülmə! – Pəkey, şamü səhər ağlaram...
Təxminən eyni cür canlılıq Sabirin daxili narahatlıq ifadə edən, obrazın həyəcanlarını, emosiyalarını əks etdirən şerlərində (demək olar ki, bütün şerlərində) müşahidə olunur – bu, dövrün, zamanın ehtirasları, düşüncələri, narahatlıqlarıdır; bu, dövrün, zamanın intonasiyasıdır:
Gəlirəm yazmağa bir kəlmə, tutursan əlimi, Qorxuram ya nə üçün, çünki kəsirsən dilimi. Ey əcəb, mən ki səadət yolunu azmayıram, Hələ gördüklərimin dörddə birin yazmayıram. …Sən əgər söz verəsən: “Qorxma, qıl əhvali-rəqəm”... Vəzi-halın yazılarsa zili zlü bəmi bəm.
Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|