N. M. Xudiyev Azərbaycan ədəbi dili tarixi. Ali məktəblər üçün dərslik
Yüklə 1,57 Mb. Pdf görüntüsü
|
573
C.Məmmədquluzadənin əsərlərində təsadüf edirik – bu sözlərin çoxunu hələ o zaman xalq anlayır, başa düşürdü. 1
mollanəsrəddinçilərin dilinə bilavasitə ümumxalq dilindən gəlirdi. Satirik-realistlər xalq dilinə enməklə, ana dilinin ən dadlı-duzlu ifadələrini ədəbi dilə gətirməklə və xalq danışıq dili ilə ədəbi dil arasında məsafə saxlamamaqla, əslində, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan türk ədəbi dilinin zənginləşməsi, inkişafı üçün təsəvvür edilməz dərəcədə böyük iş gördülər. Və ona görə də bu mərhələnin ədəbi dilinin mənzərəsini onların əsərlərinin verdiyi dil-üslub təcrübəsindən kənarda canlandırmaq, sadəcə olaraq, mümkün deyil. Lirik-romantiklərin (füyuzatçıların) dili. Son zamanlara qədər Azərbaycan dilçiliyində belə bir fikir mövcud idi ki, Azərbaycan ədəbi dilinin milli zəmində və milli keyfiyyətlə formalaşmasında füyuzatçıların və onlar kimi-kimilərin heç bir mütərəqqi rolu olmamışdır. Füyuzatçılar milli dilin inkişafına heç nə vermirlər, ən yaxşı halda isə inkişaf etdirmək adına onun milli keyfiyyətlərini pozmağa meyl göstərirlər. Lakin müşahidələr göstərir ki, lirik-romantiklər də, satirik- realistlər qədər olmasa da, ədəbi-bədii dilin inkişafında, üslub-janr diferensiasiyasında müəyyən rol oynamışlar. “Tərcüman” (XIX əsrin sonları) qəzetindən “Füyuzat”a qədər formalaşma prosesi keçən lirik-romantik üslub kifayət qədər zəngin nitq potensialına malikdir:
1 Bax: E.Əlibəyzadə. Azərbaycan ədəbi dilinin inkişafında Cəlil Məmmədquluzadənin rolu. – Ədəbiyyat və Dil institutunun əsərləri, VI cild, Bakı, 1954, səh. 170. 574
Nəzər qıl, diqqət et, öyrən həyatın əsl mənasın, Həyatından sənə bir mətləbü mənzur lazımsa!..
Xəyalından keçən huri burax, xülyapərəst olma, Həyatın cənnətindən al həqiqət, hur lazımsa!..
…Gözəl bir istifadə etməli gəncinədir aləm, Ədibi-əqldən dərk al, əhər düstur lazımsa!..
Əsrin əvvəllərində ədəbi dilin mənzərəsini bütün tərəfləri ilə canlandırmaq üçün lirik-romantik ədəbiyyatın dilindən xüsusi şəkildə bəhs etmək lazım gəlir. Lirik-romantiklərin dili, xüsusilə leksikası ərəb-farsizm və ya türkizmlərlə (bu baxımdan onlar iki yerə ayrılır) zəngindir. T.Hacıyev göstərir ki, “bu meyl XIX əsrin sonlarında “Tərcüman” qəzetinin dil təcrübəsi ilə başlanır. XX əsrin əvvəllərində isə “Həyat” qəzeti ona havadar çıxır. “Həyat”ın yolunu tipikləşdirilmiş, “nəzəri” cəhətdən əsaslandırılmış şəkildə “Füyuzat” davam etdirir. Jurnalın ilk proqram yazısında bu açıqca bildirilir: “Məcmuəmizə Füyuzat adı ələltəsadüf verilmiyor, bu nam “Həyat”dan təbii olaraq təvəllüz ediyor” (“Füyuzat”, N l)”. 1
Hüseyn Cavid, Məhəmməd Hadi və b. diqqəti cəlb edirlər. Əli bəy Hüseynzadə adı çəkilənlərin içərisində daha çox nəzəriyyəçi kimi diqqəti cəlb edir – Ə.Hüseynzadə “ümumi türk dili” ideyasının təbliğatçılarından biri idi və “ümumi türk dili” deyəndə birinci növbədə İstanbul ləhcəsini nəzərdə tuturdu. Məsələn, “İkinci il” dərsliyi çıxanda Ə.Hüseynzadə “Yazımız, dilimiz, ikinci ilimiz” adlı olduqca polemik bir məqalə yazıb (“Tərəqqi” qəzeti, 9,
1 T.Hacıyev. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili, səh. 21-22. 575
10 fevral, 1909) əsaslandırmağa çalışır ki, ədəbi dili (söhbət türk ədəbi dilindən gedir) sadələşdirməyə, demokratikləşdirməyə və ya müasir terminlə desək, regionlaşdırmağa (yəni Azərbaycan miqyasına endirməyə) heç bir ehtiyac yoxdur. Lirik-romantiklərin Ə.Hüseynzadə tərəfindən işlənib hazırlanmış nəzəriyyəsini həyata H.Cavid, M.Hadi “tətbiq edirdilər”. H.Cavidin dili daha çox türkizmlərə meyil edən bir dildir – bu dilin lirizmi birinci növbədə diqqəti çəkir:
Eşq atəşi can yıxıyor, Ürəkdən qanlar axıyor.
Tale mənə yan baxıyor, Həm gülümsər, həm ağlarım.
Gönül həp sızlar, həp inlər, Xəzan fəryadını dinlər.
Anıldıqca keçən günlər Həm gülümsər, həm ağlarım. Hər səfada cəfa buldum, Açmadım saraldım-soldum,
Sərbəst ikən əsir oldum, Həm gülümsər, həm ağlarım.
Tədqiqatçılar doğru olaraq göstərirlər ki, H.Cavidin və onun üslubi istiqamətinin nümayəndələrində türkizmlər təkcə leksik mənimsəmələr şəklində təzahür etmir. Bütöv tələffüz norması, morfoloji-sintaktik quruluşu, lüğət tərkibi
576
ilə türkcəyə uyğun gəlir. 1
M.Hadinin dili, H.Cavidin dilindən fərqli olaraq, daha çox ərəb-farsizmlərə meyillidir. Həbib, təhqir, qətl, qitə kimi ərəb sözləri azərbaycanca anlaşıldığı və tarixi işlənmə təcrübəsinə malik olduğu halda, M.Hadi həmin kökdən olub anlaşılmayan hübb, əhqər, qital, qitaət formalarını işlədir.
2 Eyni zamanda, Azərbaycan dilinə keçmiş yüzlərlə ərəb sözünü, buna ehtiyac olmadan ərəb cəm şəklində təqdim edir: Hökm-əhkam, xələf-əxlaf, ruh-ərvah, kədər- əkdar, qələm-əqlam, dərs-dürus, qəlb-qülub, bədən-əbdan, zövq-əzvaq və s. 3 T.Hacıyev diqqəti cəlb edən belə bir müqayisə aparır: “Molla Nəsrəddin” Sabir üçün hansı tarixi rolu oynayıbsa, “Füyuzat” da Hadi üçün həmin işi görüb. Yaxud, “Molla Nəsrəddin” Sabir üçün nədirsə, “Füyuzat” da M.Hadi üçün odur və ya M.Hadi də “Füyuzat” üçün həmindir. 4
M.Hadidən aşağıdakı parçaya diqqət edək:
Zavallı şairə bax, uğraşır xəyalı ilə, Həqiqəti buraxıb oynayır zülalı ilə.
Cahan həqiqətə aşiq, bu da xəyalnəvərd, Zavallı, ah zavallı, nasıl böyük bir dərd!
Həqiqətin payı yoxkən mətan-dünyadan, Götürməyir yenə al, bəxtsiz, bu xülyadən.
...Dolaşmağın nə gərək şergahi-lahutu, 1 Azərbaycan ədəbi dili tarixi, səh. 196. 2 T.Hacıyev. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili, səh. 28. 3 T.Hacıyev. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbi dili, səh. 29. 4 Yenə orada, səh. 33. Yüklə 1,57 Mb. Dostları ilə paylaş:
|