N varli adami
Yüklə 0,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
| İnsanın üstünə qasırğa gəlir, Girdab onu aparır.
Onun yolu naməlum, Məqsədi isə bilinmir. 163 Yoxsa etmədiyim günahların daima cəzasını çəkmək taleyimə yazılıb? Qarşıda mənQıansı yeni bədbəxtliklər və ümidsizliklər gözləyir? Sahibimin evinə çatanda, orada məni gözləyənin Arad Qula olduğunu gördükdə, necə təəccübləndiyimi təsəvvür edə bilərsənmi?! O mənə yerə düşməyə kömək edib, çoxdandır itirilmiş qardaşını qucaqlayırmış kimi bağrına basdı. Biz yola düşdük. Mən kölə kimi onun arxasınca bir qədər məsafə gözləyərək getməyi qərara almışdım ki, o buna icazə vermədi. O məni qucaqlayıb dedi: «Mən hər yerdə səni axtarırdım. Artıq mən qalan ümidimi də itirmişdim ki, gözlənilmədən Svasti ilə rastlaşdım. O mənə sələmçi haqqında danışdı. O da öz növbəsində, məni sənin yeni sahibinin yanma göndərdi. Biz onunla çox bazarlıq etdik və o sənə görə yüksək məbləğ ödəməyə məni məcbur etdi. Amma sən buna dəyərsən. Sənin fəlsəfən mənə uğur qazanmağa kömək etdi». «Bu Megiddonun fəlsəfəsidir, mənim deyib) - mən onun sözünü kəsdim. «Megiddonun və sənin. Hər ikinizə minnətdaram. Bu gün biz Dəməşqə yollanacağıq və mən istəyirəm ki, sən mənimlə şərik olasan. İndi isə sən azad adam olacaqsans. Bu sözləri deyib, paltarının içindən gil lövhəcik çıxartdı. Orada məni aldığı qeyd olunmuşdu. Onu başının üstünə qaldırıb körpünün daşlarına elə zərbə ilə çırpdı ki, lövhəcik çilik-çilik olub yüz yerə parçalandı. O, onları ayaqları ilə əzib, toz halına gətirdi. 164 Gözlərim minnətdarlıq yaşlan ilə doldu. Anladım ki, mən Babilin ən xoşbəxt adamıyam. Həyatımm ən ağır sınaqları zamanında da, əmək mənim ən yaxşı dostum olaraq qalırdı. Mənim işə olan həvəsim, divar tikintisinə satılmış qulların aqibətindən canımı qurtarmağa mənə kömək oldu. Məhz onun sayəsində baban birlikdə işləmək üçün məni seçdi. - Deməli, iş - həmin gizli açardır ki, babam üçün qızıl şekellərə doğru yol açıb? - Xadan Qula soruşdu. - Mən onu ilk dəfə görəndə, onun başqa açarları yox idi, - Şarru Nada cavab verdi. - Sənin baban işləməyi sevirdi. - Deyəsən, mən anlayıram, - Xadan Qula fikirli halda söylədi. - Zəhmətsevərlik, dostları ona doğru çəkib, uğur qazandırdı. Öz çalışqanlığı sayəsində o, Dəməşqdə belə hörmətli adam oldu. Əmək ona sərvət gətirdi. Mən isə elə hesab edirdim ki, iş - qulların qismətidir. - Həyatda həzz ala biləcəyimiz çox nemət var, - Şarru Nada qeyd etdi, - hər birinin də öz vaxtı var. Mən çox şadam ki, iş - yalnız qulların nəsibi deyil. Əgər bu belə olsaydı, mən ən böyük nemətdən məhrum olardım. Həyatda bir çox şeydən xoşum gəlir, lakin ən çox sevdiyim işdir. Şarru Nada və Xadan Qula artıq qala divarlarının kölgəsi ilə Babilin nəhəng bürünc alaqapılarına doğru gedirdilər. Onlar yaxınlaşanda, keşikçilər yerlərindən sıçrayıb, hörmətli qonaqları ehtiramla salamladılar. Şarru Nada öz uzun karvanını iftixarla darvazalardan keçirib, şəhərin küçələrinə qədəm qoydu. 165 - Mən həmişə babama oxşamaq istəmişəm, - Xadan Qula ona etiraf etdi, - lakin əvvəllər onun necə insan olduğunu anlamamışam. Sən mənim gözlərimi açdın. İndi mən bunu bilirəm və onu daha da çox sevirəm. İndi ona daha çox oxşamaq istəyirəm. Qorxuram ki, heç vaxt sənin borcundan çıxa bilmərəm, çünki sən mənə müvəffəqiyyətə aparan lazımi açarı verdin. Bundan sonra mən həmişə ondan faydalanacağam. Mənim əvvəlim onunku kimi sadə olacaq və mən dəbdəbəli geyim və qiymətli cavahiratdan daha çox, öz yeni biliklərimlə fəxr edəcəyəm. Bu sözlərlə Xadan Qula daş-qaşlarla bəzədilmiş sırğalarını qulaqlarından, üzüklərini barmaqlarından çıxartdı. Sonra atını mahmızlayıb, karvan başçısının ardınca çapdı. 166 1 Babil. Tarixi oçerk T arix səhifələrində Babildən məşhur şəhər tapmaq çətindir. Təkcə bu adm özü zənginlik və kübarlıq təəssüratı yaradır. Bu şəhərin sərvəti hesaba gəlmirdi. Təbii ki, çoxları düşünər ki, bu cür varlı şəhər çox rahat coğra- fi mövqedə tropik cənnətin mərkəzində yerləşir və onu tükənməz təbii resurslar, meşələr və faydalı qazıntıların mənbələri əhatə edir. Heç də belə deyil. Şəhər Fərat çayının sahillərində, quraqlıq bir vadidə yerləşirdi. Ətrafında nə meşələr, nə də faydalı qazıntılar var idi. Hətta tikinti üçün daş belə yox idi. Babil, adi ticarət yollarından kənarda qa- lırdı. Düşən yağışlar toxum yetişdirməyə kifayət etmirdi. Babil böyük məqsədlərə nail olmaq üçün insanın imka- nı daxilində olan müxtəlif vasitələrdən istifadə edə bilmə bacarığını göstərən parlaq nümunədir. Bu böyük şəhərin həyat fəaliyyətini dəstəkləyən bütün resurslar, o cümlədən onun sərvəti, insan əlləri ilə yaradılmışdır. 167 Babilin iki əsas resursu var idi - münbit torpaq va çay suyu. Babil mühəndisləri, bütün zamanların ən böyük texniki qurğularından olan bəndlər və nəhəng suvarma kanallarının köməyi ilə suyu çaydan tarlalara doğru yönəldirdilər. Bu kanallar quraqlıq vadinin dərinliklərinə nüfuz edib, münbit zəmini su ilə təchiz edirdi. Bu tarixə məlum olan ilk irimiqyaslı texniki nailiyyətlərdən biridir. Belə suvarma sistemi sayəsində əldə olunan bu cür möhtəşəm məhsuldarlığa dünya hələ şahid olmamışdır. Xoşbəxtlikdən, Babilin uzunmüddətli mövcudiyyəti ərzində onu idarə edən hökmdarlar üçün istilalar və quldurluqlar nadir hadisə idi. Onların apardığı müharibələrin çoxu yerli və ya müdafiə xarakterli olub, Babilin misli görünməmiş sərvətinə tamah salan məğrur xarici işğalçılara qarşı yönəldilmişdi. Bu şəhərin hökmdarlarının adlan onların müdrik, bacarıqlı və ədalətli olmalarmdan dolayı, tarixdə qalmışdır. Babildə bütün dünyanı fəth etməyə can atan, təkəbbürlü padşahlar yox idi. Bu gün Babil bir şəhər kimi mövcud deyil. Fəal insan- lann bu şəhəri qurub, min illərlə burada yaşadıqdan sonra şəhəri tərk etməsi ilə Babil qısa müddətdə səhra xarabalıqlarına çevrildi. Bu şəhər Asiyada Süveyş kanalından 950 kilometr şərqə, İran körfəzindən şimala doğru, demək olar ki, Amerikanın Arizona ştatı, Yuma şəhəri ilə eyni en dairəsində yerləşir. Həmçinin hər iki şəhərin quru və isti iqlimi də çox oxşardır. Bir zamanlar sıx məskunlaşmış kənd təsərrüfatı sahəsi olan Fərat vadisi, bu gün yenə küləklərin oynadığı quraqlıq səhraya dönüb. Kasad ot örtüyü və səhra kollan qum 168 I sallıq qırıntıları ilə savaşır. Məhsuldar tarlalar, iri şəhərlər və varh tacirlərin uzun karvanları yoxa çıxdı. Eramızın əvvəllərindən günümüzə qədər vadinin azsaylı əhalisi bu yerlərdə çətinliklə sağ qalan köçəri ərəb maldarlarından ibarətdir. Vadi boyu təpələr səpələnib. Əsrlərlə səyahət edənlər onlarda diqqətəlayiq heç nə görməyiblər. Nadir yağışlar zamanı torpaqdan yuyulub çıxan saxsı və kərpic qırıqları sayəsində arxeoloqların diqqəti onlara yönəldi. Avropa və Amerika muzeylərinin maliyyələşdirdiyi ekspedisiyalar buraya qazıntılar aparmaq məqsədilə göndərilmişdi və məlum oldu ki, təpələrin altında qədim şəhərlər gizlidir. Babil də onlardan biri idi. Təqribən iyirmi əsrdir ki, külək onun üzərini qum tozu ilə örtürdü. Onun gildən kərpiclərlə tikilmiş divarları dağılmış və yenidən gilə çevrilmişdir. Vaxtı ikən ən varlı şəhər olan Babil, bu gün bir qalaq torpaqdır. Uzun əsrlərdir ki, o, yaddaşlardan silinmişdi. Lakin onun küçələrindən əsrlərin çöküntüləri yığıldıqdan sonra, insanlar əzəmətli saray və ehramların xarabalıqlarını kəşf etdilər. Bir çox alimlər hesab edir ki, Babilin və bu vadidəki digər şəhərlərin mədəniyyəti - insanlıq tarixində ən qədim- lərindəndir. Onun haqqındakı ilkin qeydlər 8000 il bundan əvvələ aiddir. Alimlərin bu tarixi hansı üsulla müəyyən etdikləri maraq doğurur. Babil xarabalıqlarında gün tutulmasının təsviri tapılmışdır. Müasir münəccimlər Babildə bu tutulmanın baş verə biləcəyi vaxtı hesabladılar. Bu da Babillə bizim təqvimlərimiz arasındakı əlaqəni müəyyən etməyə imkan verdi. 169 Bu yolla biz sübut etdik ki, 8000 il bundan əwal Babildə məskunlaşmış şumerlər, artıq qala divarları ilə əhatə olunmuş şəhərlərdə yaşayırdılar. Bu şəhərlərin neçə yüzilliklər öncə tikildiyini yalnız ehtimal etmək olar. Artıq onların sakinləri müdafiə qalalarının mühafizəsində yaşayan vəhşilər deyildi. Tarixin də sübut etdiyi kimi, onlar ilk mühəndislər, ilk mühasiblər və yazısı olan ilk insanlar idi. Artıq biz quraqlıq vadini aqrar cənnətə çevirən suvarma sistemləri haqqında qeyd etmişdik. Bu kanal qalıqlarının böyük hissəsi qumla dolu olsa da, hələ də görsənir. Onlardan bəziləri elə ölçülərdə idi ki, içi ilə eyni cərgədə on iki at keçə bilərdi. Öz ölçüləri ilə onlar Kolorado və Yuta ştatlarındakı ən böyük kanallarla rəqabətə girə bilərdilər. Vadinin suvarılması ilə yanaşı, Babil mühəndisləri möhtəşəmlikdə ondan geridə qalmayan layihəni həyata keçirdilər. Məharətlə düzəldilmiş arx və borular sistemi sayəsində onlar Dəclə-Fərat çaylarının mənsəbindəki böyük əraziləri qurudub, onları kənd təsərrüfatı üçün yararlı hala saldılar. Qədim yunan səyahətçisi və tarixçisi Herodot Babili, bu şəhərin çiçəklənmə dövründə ziyarət edərək, günümüzə qədər gəlib çatmış, xariciyə məxsus yeganə bir təsvir qoymuşdu. Öz əsərlərində o, şəhər və onun əhalisinin qeyri-adi əxlaqi dəyərləri və ədalətləri haqqında bizə bədii təəssürat yaratmışdır. O, torpağın heyrətamiz məhsuldarlığını və üzərində yetişən arpa, buğda məhsulunun bolluğunu da qeyd etmişdi. Babilin şöhrəti yox olub getsə də, bizə müdrikliyi qalıb. Bunu biz onun sakinlərinin yazılı ədəbi abidələrinə borc 170 luyuq. O uzaq günlərdə kağız hələ icad edilməmişdi. Bunun əvəzinə Babil əhalisi öz fikirlərini mixi xətlə çiy gildən olan lövhəciklərdə yazırdılar. Yazını bitirdikdən sonra lövhəciyi bişirirdilər və o bərkiyirdi. Bu lövhəciklərin ölçüsü təqribən 15-in 20 santimetrə, qalınlığı isə 2 santimetrə yaxın idi. Mixi yazısı adlandırılan bu lövhəciklər, bizim müasir məktub formasını işlətdiyimiz qədər geniş istifadə olunurdu. Əfsanələr, şeirlər, tarixi məlumatlar, hökmdar fərmanlarının mətnləri, mülkiyyət hüququ, borc öhdəlikləri və hətta uzaq şəhərlərə göndərilən məktublar da onların üzərində yazılırdı. Bu lövhəciklər onların müəlliflərinin şəxsi həyatına nəzər salmağa imkan verdi. Məsələn, lövhəciklərdən biri, bir tacirin qeydlərini ehtiva edir. Orada deyilir ki, filan gün filan müştəri ona inək gətirib, yeddi kisə taxılla dəyişdi. Onlardan üçü ona dərhal verildi, qalan dördü isə istədiyi vaxt veriləcək. Arxeoloqlar şəhər xarabalıqlarında yaxşı vəziyyətdə qorunub qalmış yüzlərlə, minlərlə lövhəcikdən ibarət böyük kitabxanalar tapırdılar. Babilin ən görkəmli möcüzələrindən biri, onun şəhəri əhatə edən əzəmətli qala divarları idi. Müasirləri onu «dün- yanın yeddi möcüzəsi® siyahısına aid olan nəhəng Misir ehramları ilə müqayisə edirdilər. İddia edilir ki, şahzadə Semiramida şəhərsalmanın ilkin mərhələlərində bu di- varlan ucaltmağı əmr edib. Müasir qazıntılar əsnasında əvvəlki divarların izlərini tapmaq mümkün olmayıb. Onların həqiqi hündürlüyü məlum deyil. Amma müasirlərinin qeydləri əsasında divar hündürlüyünün 15 metrdən 18 171 metrə qədər olduğu qənaətinə gəlirik. Xarici tərəfdən onlar bişmiş kərpiclə döşənmiş və əlavə müdafiə üçün içi su ilə dolu dərin xəndəklə əhatə olunmuşdu. Sonrakı divarların ucaldılmasına eradan təqribən 600 il əvvəl hökmdar Nabopalasar tərəfindən başlanılmışdır. Tikintinin miqyası o qədər geniş idi ki, o, işin bitdiyini görmədən vəfat etmişdi. Onu tamamlamaq işi isə adı İncil tarixinə düşən oğlu Navuxodonosorun öhdəsinə düşdü. Bu divarların hündürlüyü və uzunluğu heyrətamizdir. Etibarlı tarixi mənbələr iddia edir ki, onların hündürlüyü təqribən 50 metr olub, müasir on beş mərtəbəli bina ilə bərabər idi. Onların ümumi uzunluğu təqribən 14-18 kilometr təşkil edirdi. Səddin yuxarı hissəsi o qədər enli idi ki, onun üstündən altı at bağlanmış cəng arabası keçə bilərdi. Bu nəhəng inşaatdan hazırda ancaq bünövrə və xəndək qalıqları salamat qalmışdı. Qala divarlarının yox olmasında təbii fəlakətlərin dağıdıcı təsiri ilə yanaşı, ərəblərin də əli olmuşdu. Belə ki, onlar öz tikililəri üçün səddin kərpiclərini daşıyıb aparmışdılar. Müharibələrlə zəngin o dövrün demək olar ki, bütün istilaçı orduları növbə ilə Babil səddinə qarşı hücuma keçirdilər. Bir çox hökmdarlar Babili mühasirəyə alsalar da, bu hər zaman nəticəsiz qalmışdı. Hücuma keçən qüvvələrin sayını ancaq təxmini hesablamaq olar. Tarixçilər 100 min atlı, 25 min döyüş arabası, hər birində 1000 nəfər olmaqla 1200 piyada qoşunları olan ordulardan danışırlar. Çox vaxt müharibəyə hazırlıq, hərbi ehtiyatların yığılması və anbarların təşkili iki ildən üç ilədək vaxt alırdı. 172 Babil bir çox cəhətdən müasir şəhərə bənzəyirdi. Burada küçələr və dükanlar var idi. Səyyar tacirlər öz mallarını yaşayış olan məhəllələrdə satırdılar. Kahinlər öz ayinlərini möhtəşəm ehramlarda keçirirdilər. Şəhərin mərkəzində daxili divarlarla əhatə olunmuş hökmdar sarayı yerləşirdi. İddia edildiyinə görə, onlar xarici divarlardan daha hündür idi. Babillilər bacarıqlı rəssamlar və sənətkarlar idi. Onlar heykəllər, rəsm əsərləri yaradıb, parçalar, zinət əşyaları, metaldan silahlar və kənd təsərrüfatı alətləri düzəldirdilər. Zərgərlər son dərəcə gözəl bəzək əşyaları hazırlayırdılar. Qazıntılar zamanı varlı şəhərlilərin qəbirlərində tapılan onların bir çox nümunələri bu gün dünyanın qabaqcıl muzeylərində nümayiş olunur. Bütün bəşəriyyətin daş baltalarla ağac kəsib, ucu çaxmaq daşından olan ox və nizələrlə ovçuluq və müharibə etdiyi dövrdə, babillilər metal baltalar, həmçinin metal uc- luqlu ox və nizələrdən istifadə edirdilər. Babillilər savadlı iqtisadçılar və tacirlər idi. Məlum olduğu qədər, mübadilə vasitəsi kimi pulu, həmçinin borc qəbzlərini və mülkiyyət hüququnu təsdiqləyən yazılı sənədləri birinci onlar ixtira ediblər. Eradan əvvəl 540-cı il istisna olmaqla, Babil tarixi boyu heç vaxt işğalçılar tərəfindən fəth edilməmişdi. Hətta o vaxt da onun qala divarları sarsılmamışdı. Babilin süquta uğramasının tarixçəsi olduqca qəribədir. O dövrün ən böyük istilaçılarından biri olan İran hökmdarı Kir, şəhərə hücuma keçməyə başladı. Babil hökmdarı Nabonidin 173 məsləhətçiləri onu inandırdılar ki, şəhəri hücuma məruz qoymamaq üçün Kiri şəhərdən kənarda qarşılayıb savaşsın. Babil ordusu məğlubiyyətə uğrayıb qaçmağa üz tutdu. Kir açıq qala qapılarından Babilə daxil olub, onu müqavimətsiz ələ keçirtdi. Bu andan etibarən Babilin gücü və nüfuzu getdikcə azalmağa başladı. Bir neçə yüzillikdən sonra isə şəhər boşaldı və küləklə qumun ixtiyarında qalıb, yerlə-yeksan oldu. Babil süqut etdi və bir daha heç vaxt yüksəlmədi. Lakin bizim mədəniyyətimizə çox böyük töhfələr verdi. Amansız zaman möhtəşəm qala divarlarını və saraylan toza çevirsə də, Babilin müdrikliyi əsrlərlə yaşayacaq. 174 |