N. Z. Haciyeva

'q ışq ırm a q ',
 
qazax. 
bakblda- 
'm ə lə m ə k ',  bblşblda-
'ta p p ıld a m a q ',
  qırğ. 
badılda-
 
' laqqırtı  vu rm a q ',  bışılda- 
'fıs ıld a m a q ',
 
uyğ. 
valşılde- 
'q ım ıld a m a q ', 
qürüldü-
’ 
g u ru ld a m a q ',
 
alt. 
bakılda- 
'g u ru ld a m a q ', 
botbilda-
'p a q q ıld a m a q ',  tm ılda-  'ta p p ıld a tm a q '.
Türk  dilləri  üçün  səciyyəvi  olan 
-ılda//-ırda
  səs  təqlidi 
fe'l  affıkslərinə  çuvaş  dilində  rast  gəlmək  olur,  lakin  bu 
affıksləri  özündə  saxlayan  fe'llər  əlavə 
-t
  affiksi  ilə 
mürəkkəbləşir, 
məs. 
kacbrdat- 
'x ırç ıld a m a q ',  ım ğbrdat-
'd o n q u ld a m a q ', 
nağbldat- 
'q ur-qur 
e tm ə k ' 
tağbrdat-
’
tıq q ıld a tm a q '
  və s.
Bə'zi hallarda səs təqlidi fe'llərdə 
-la
 affiksindən  istifadə 
olunur.  Qum. 
kaw ğada-  's ə s  sa lm a q ',  kakıla-  'qaqqıldam aq
' , 
özb.  walşırla- 
'q u ru ld a m a q ',  zuw blla-  'v ızıld a m a q ',
  xak. 
xırla- 
'x o m ld a m a q ',  ırnpla- 
'şa p p ıltı  ilə   d ü ş m ə k ',
  tuv. 
dirinle-  'g u ru ld a m a q ',
  tat. 
şurla-  'şırıld a m a q ',
  çuv. 
çaşla- 
'fış ıld a m a q ',
  q.qalp. 
ja b b rla -  's ə s   sa lm a q ',
  alt. 
dabırla-  's ə s  
sa lm a q ' ,
 yaqut, 
barıla:-
  ' 
uğuldam aq'
.
Səs  təqlidi  fellərində 
-ra
 affıksinə  də  rast  gəlmok  olur. 
Xak. 
tıdıra- 
'd o rıq u ld a m a q ',  pıçıra- 
' şa ppıl dam aq' ,
  tat. 
y a °n ıra -  's ə s lə n m ə k ',
 alt. 
hırkıra-  'q u ru ld a m a q '.
Dünyanın  bütün  dillərində  təqlidi  fellərin  özünəməxsus 
xüsusiyyəti  var.  Təbii  səslər,  xüsusən  heyvanların  çıxardığı 
səslər  səs 
məxrəcilərinə  gəlmir.  Onlarda 
fonem  yoxdur, 
ayrılmaz 
səs 
kompleksləri 
mövcuddur. 
Adətən 
onlar 
polisemantik  (çoxmə'nalı)  olurlar  və  bu  sərbəst  aktların 
nəticəsidir.  Səstəqlidi  sözlərin  təbiəti  və  istifadəsi  tamam 
başqa  xarakter  daşıyır,  səsin  tərkibindən  asılı  olaraq  ya 
səslənməni  müşayiət  edən  proses,  ya  da  səslənmənin  öz  adı 
bildirilir,  məs. 
'ta q q ıltı', 
'c in g ilti'
  və  s.  Səstəqlidi  sözü 
yaratmaq üçün  insan məxrəcsiz səs axınını hökmən üzvləndırib 
seçilən fonem kompleksinə çevirməlidir.
Tam  aydındır  ki,  xüsusi  səstəqlidi  affıkslər  ola  bilməz. 
Bir  qayda  olaraq  səstəqlidi  affikslər  başqa  kateqoriyalı  fe'llər
308
formalaşdırır.  Daha  doğrusu, 
fe'lin 
səstəqlidi  affıksləri 
çoxdəfəli hərəkət affıkslərindən ibarətdir.
-s e /e m e n tli a ffik s lə r
Türk  dillərində  tərkibinə 
-s
  elementi  daxil  olan  və 
modallıq mə'nası  verən affikslər mövcuddur.
-sa//se.
  Bu  affıksli  fe'llər  istək  mə'nasını  ifadə  edirlər: 
tat. 
susa  's u   is tə m ə k ',  'iç m ə k   is tə m ə k ',
  tr.qar. 
suw sa-,
  tuv. 
suksa-,
  qazax, 
susa-,
  alt. 
su.za-,
  türkm. 
suw sa-;
 orx.yen. 
bersə- 
' nə isə  verm ək is tə m ə k ',
  qaq. 
etse-  'ə t  is tə m ə k ',
 tuv. 
b ijikse 
'ya zm a q   is tə m ə k '
  və  s.  Başqa  m ə’nalar  da  ola  bilər:  alt. 
bur.'sa-  'y a zığ ı g ə lm ə k ',
  azərb.  mənimsə  '
ö zünün  e tm ə k '
  və 
s.
-sı/Z-si.  -sa//sə
  affiksinin  səs  dəyişməsinə  uğramış 
təzahürüdür, 
-sa
  affiksi  ilə  müqayisədə  istək,  arzu  mə'nası 
-si 
affıksində nadir hallarda olur. Bu affıksli  fe'llər daha çox 
'n ə y i 
isə h iss  etm ək,  haıısı  duyğularlasa y a şa m a q '
  mə'nalarım  ifadə 
edir,  məs.  azərb. 
qəribsi- 
' istə k lisin ə   y e tiş m ə k   a r zu s u ', 
'q ərib likd ə ö zü n ü  tənha hesab e tm ə k
' .
Bu  affıksli  fe'llər  danışanın  nəyəsə  can  atdığını  deyil, 
hansı tə'sirdənsə onun keçirdiyi hissi  ifadə edir [Severton,  '962, 
s.  302].  Müq.  türk, 
y ü ksü -  'z ə h m ə tə   sa lın m a q ',
  xak. 
a:rsı- 
'yorğun  h iss  e tm ə k ',
  tat. 
jir se - 
'doğm a  torpaq  üçün 
darıxm aq'
  və  s.  Bu  affiks  məcazi  mə'nalar da  verə  bilər,  məs. 
qazax, 
sakraw su-  'ö zü n ü   karlığa  q o y m a q ',
  qırğ. 
g en en si- 
' özünü h ə r ş e y i olan k im i ( varlı k im i) g ö s tə r m ə k '
  və s.
-sm //-sin.
  Bu  affıksli  fe'llər  şəxsin  marağına  uyğun 
olmayan hərəkəti göstərir.  Çox  vaxt onun  mə'nası 
-sı
 affiksinin 
mə'nasına  yaxın  olur:  Xak. 
x a n zm -  'tə ə s s ü f e tm ə k ',  çoxsın- 
'
d a rıxm a q ',
  tat. 
y u k sb n -  'q ü s s ə lə n m ə k ',  k irə k sin -  'g ə rə y i 
o lm a q ',
  tuv. 
a .rzm - 
'ağırlığı  h iss  e tm ə k ',
  alt. 
d ’uksm - 
' q ə rib so m ə k ',
 azərb. 
doluxsun-.
309

---