-sıra//~sirə.
Bu affiksin mə'nası olduqca müxtəlifdir. Bu
mə'nalan ifadə edə bilər: 1) arzu: uyğ.
kansbra
' qana
h ə r is lə n m ə k ',
özb.
suw sbra ' iç m ə k is tə m ə k ',
'su sıızd a n
y a n m a q ':
2) nədənsə məhrum olmaq: orx.yen
elsire-
'd ö v lə tsiz q a lm a q ', Ifağansıra-
’xa q a n sız q a lm a q ';
3) nəyisə
yamsılamaq: türkm.
b e le tsır e
'ö zü n ü b ilici g ö s tə r m ə k ',
xa n s'ıra - ' ö zü n ü xan y e rin ə q o y m a q ';
4) hisslə bağlı hərəkət:
tuv.
sağıtsıra
'q ə m lə n m ə k ', ç ü re isire -
'ü z ü lm ə k ',
xak.
sağısıra- 'q a yğ ısın a q a lm a q ',
özb.
ğ u lö sıra - 'ş ü b h ə lə n m ə k '
və s.
QOŞMALAR
Türk
məkani
hallar sistemi
məkan və
zaman
münasibətlərini incəliklə ifadə etmək gücündə deyil. Görünür,
buna görə də hələ ulu türkcənin ilk dövrlərində bu ehtiyacı
ödəmək üçün əlavə dil vasitələrinin yaranması lazım olub.
Bu cür vasitələr qoşmalar sistemi ola bilərdi. Adətən
türkoloqlar
türk
dillərində
olan
bütün
qoşmaları
iki
kateqoriyaya ayırırlar- bilavasitə qoşma və köməkçi sözlər
deyilən söz qrupu ki, bunlar başqa nitq hissələrindən təcrid
olunur, qoşma funksiyasını yerinə yetirirlər- buna görə də
onlara nisbi qoşmalar deyirlər. Bu iki qrup arasında hər hansı
funksional fərq yoxdur. Yeganə fərq kriterisi odur ki, bunlarla
səsləşən,
lakin
başqa
funksiyaları
ifadə edən
sözlər
mövcuddur. "Qoşma- köməkçi söz qrupuna o sözlər daxildir ki,
onlar bir tərəfdən maddi mə'naya malikdir, yə'ni əsas nitq
hissələrinə daxildir, o biri tərəfdən qoşmalar kimi sözlər
arasında m üxtəlif məkani, zaman və başqa mə'na münasibətləri
ifadə edirlər" [Sovr. tat.yaz. 1969. s.324].
Asan olmaq üçün qoşmaların yuxarıdakı bölgü üzrə
nəzərdən keçirək.
310
Əsil qoşmalar
Müxtəlif türk dillərində olduqca çoxlu qoşmalar var,
lakin onların hamısı başlanğıcını ulu türk dilindən götürmür.
Görünür, bə’zi qoşmalar ayrıca götürülmüş və ya qrup halında
olan türk dillərində yarandığından onlar müəyyən ərazilərlə
məhdudlaşır. Aşağıda qədim qoşmaların siyahısı göstərilir, ola
bilsin ki, onlar hələ ulu türkcədə olmuşlar.
*arkılığ 'e n in ə '.
Türk dillərinin çoxunda bu sifət
müəyyənləşən bu qoşma "vasitə", "üzərindən",
-daıı//-dəıı
münasibətləri ifadə edir: tat.
а°гкь1ь,
qazax,
arkblb
qırğ.
а ф !и :,
q.-qalp.
arkalb,
türkm.
arkalı,
özb.
barkalb,
başq.
a °гкы ъ {arkblb
-dialektdə), çuv.
urlb
*başl
sözündən əmələ gəlmiş yönlük
hal forması kimi özünü göstərir. Çox türk dillərində vardır: tat.,
başq,
ba°ş!fa,
alt., tuv., özb.
başka,
q.-qalp., noq., qazax,
baska,
azərb.
başqa
, q-balk.
başxa,
türk,
başqa
və s.
* b ərli 'b ə r i '.
Bir sıra türk dillərində bu qoşmanın ilkin
forması sadələşməyə mə'ruz qalmışdır: azərb., türkm.
bəri,
türk., qaq., qırğ.
bcri,
özb., uyğ.
b e riv o
s.
Tatar və qaraqalpaq dillərinin göstəriciləri sübut edir ki,
bir vaxtlar bu qoşma
borli
formasında olmşudur: q.qalp.
berli,
tat.
birlə.
*bi:rlen, b irlə 'i l ə ',
tat.
bilen,
türkm.
bilen, bile,
uyğ.
bilən,
özb.
blən,
azərb.
i!ə{-la //-lö ),
türk,
ile (la//-le),
çuv.
pirlc,
qırğ. q.-qalp.
m eneıı
, noq.
-m an//-m en
və s. Qırğız dilində olan
m cncn
qoşmasının sonunda olan
-ncn
sonluğu başda olan
-m -
nın tə'siri altında -/ə-dən yaranmışdır,
b i.r/ən
və
bü rlə
qoşmalarındakı
-lə tı
və
-lə
formandan qədim birgəlik halın
affiksləridir.
D oğru
'n ə y ə s ə is tiq a m ə t',
'd o ğ r u ':
azərb., türk.
do(ğ)ru,
qaq.
do.ru.
Adətən bu qoşmanı
toğru 'd ü z '
sifətilə
əlaqələndirirlər. Müq. türkm.
doğrı 'd ü z ',
qazax, tat.
tuib
\1 ü z '
və s .
'N ə y ə s ə tə r ə f istiq a m ə t'
mə'nası ilkin
'H nğru'
mə'nasından yarana bilərdi. Lakin bu hipotez göstərilən kökdən
əmələ gələn törəmələri izah etmək üçün yarıtmaz görünür.
Məs. tat.
tuibnda 'b a r ə s in d ə ', 'h a q q ın d a ',
başq.
turahm da,
qazax,
turalb,
q.-qalp.
tuwralb,
özb.
tuğn>.
Ola bilsin ki,
doğru 't ə g ' - 'd ə y m ə k ', 'tə m a s e tm ə k ', 'a id o lm a q '
fe'li ilə
əlaqədardır. Bu halda tat.
tuibnda ' haqqında'
ola bilsin ki,
'a id o h n a q '
mə'nasmı ifadə etsin.
* Qarışı 'q a r ş ı': (\.С[д\р. fa rşı,
uyğ.
karşb,
türk,
karşı,
tat.
başq.
karşb,
qazax, noq., q-qalp.
karsb,
türkm., azərb.
qarşı,
çuv.
xu ris
və s.
tğarşı
qoşmasını
fa ra ş
'b irg ə a xta rm a q '
düzəlmiş fe'li bağlama ilə əlaqələndirirlər. Olub:
fa ra şı.
Sonra
ikinci hecadakı
a
düşüb.
* k ə b ik 'k i b i ':
k-balk.
k ib ik ,
başq.
kiw ik,
tat.
k e b ik
, özb.
keb i,
qaq.
k ib i,
azərb, türkm,
k im i.
Bu qoşmanın əsası
ke:p
'fo r m a ', 'm o d e l'
sözüdür. İlk olaraq
k e b ik 'buna b ə n z ə r '
mə'nası
bildirmişdir.
Türkmən dilindəki
kim in
(kib in )
qoşmasında
-n
qədim yönlük hal formasıdır. İlkin -6>-nin /kim i
əks olunması bir sıra dillərdə normadan kənara çıxma
(anomaliya) kimi mövcuddur. Ola bilsin ki, burada ikinci
hecanın tə'siri olmuşdur.
* k e z 'in 's o n r a ':
qazax., uyğ., q.-qalp., özb.
k ey in ,
qırğ.
k iy e n
və s.
G əzin
qoşması
'n ə y in s ə arxa h is s ə s i', 's o n '
mə'nası verən
* k ə z
isminin
n
yönlük hal şəkilçili formasıdır,
müq. uyğ.
k id 's o n ', caq k ə t,
çuv.
k a y 'a r x a ',
xak.
k izin
'a rx a d a k ı',
şor.
k e zin
və s.
* kö rc 'g ö r ə ', 'b a x a ra q ':
azərb.
görə.
uyğ.
k ö rə,
q-
balk., xak., q.-qalp.
köre,
tat., başq.
kürə,
noq.
köre,
özb.
kiire,
türk., türkm.
göre,
qaq.
göre,
çuv.
kura
və s.
körə
qoşması
kör-
'g ö r m ə k '
fe'lindən yaranmış fe'li bağalmadır.
Sa.’y m 's a n k i',
tat.
sa °yb n ,
noq.
saybn,
q-balk., özb.
saybn
və s.
Sa:ym
qoşması
sa :y 'sa y m a q '
fe'lindən
-m
şəkilçisi ilə
yaranmış fe'li bağlamadır.
312
*taba, taban 'tə rə f, sarı, d o ğ r u ',
qazax, özb., q.-qalp.
taman,
tat.
ta
0
ba,
noq.
tabağan
və s. Əmolə gəlməsi mə'lum
deyil.
Taban
qoşmasının sonundakı
-n
qədim yönlük halının
-n
affiksidir.
* təğ 'ri 'd ə k ':
noq.
den\
çuv.
teri, uyğ.
təqi, q.-balk.
deri,
yaqut,
d i əri,
azərb.
dək,
türk.
dek.
M.Rəsənen bu
qoşmanın kökünü
toğ 'to x u n m a q ', 'd ə y m ə k '
fe'linin kökü ilə
müqayisə edir [Rəsənen, 1969, c. 468].
Bu kökdən müxtəlif türk dillərində müşaihdə olunan
deyin 'd ə k '
qoşması əmələ gəlir: q.qalp., qazax., noq, qırğ.,
deyin.
Bu, sonuna qədim yönlük hal şəkilçisi
-n
artırılan
təğ'ri
qoşmasıdır. İnkişaf belə gedə bilərdi:
təz'rin> təyin> deyin.
*üçün 'ü ç ü n ':
azərb., k-balk. uyğ. qırğ.
üçün,
türk,
için
,
noq.
uşin,
tat.
ä ıııjn ,
başq.
e h in ,
qazax,
e ş in
və s.
Köməkçi sözlər
a id 'ö n '
"hər hansı bir şeyin ön hissəsi": qazax, noq.,
q.-qalp., tuv.
aid,
başq., tat.,
a °/d ,
xak., alt. q.balk. şor.
al,
özb.
ö ld
və s. Əksər türk dillərində mövcuddur. Qoşma kimi
məkani hal formalarında istifadə olunur: tat
vo kza l a °ldm da
'va ğ za lın ö n ü n d ə ',
q-balk.
çayxananı altında 'çayxananın
ö n ü n d ə '
və s.
*ara 'a r a ', 'a ra sın d a ':
noq., q-balk., qazax, q.qalp.,
türk, kum., uyğ. tuv.
ara,
özb.
ora
və s. türk.
da(ğ)lar arasında,
q.-balk.
terckleniarasında 'a ğ a cla ra ra sın d a '.
*arfa 'a r x a ':
qum., türkm., q.-qalp., qazax., şor.
arfa,
özb.
ö rfa ,
uyğ.
a(r)fa,
türk,
arka,
azərb.
arxa
və s. özb. telefon
ö rfa lb 'te le fo n la '.
*art 'a r d ' 'n ə y in sə arxa h is s ə s i':
qazax., q-qalp., noq.,
tuv. q.-balk., qum, türkm., türk,
art.,
azərb.
ard,
tat.
a ° r tx ə
s.
tat.
y a °zu e s te l a
°rtbnda 'y a z ı m iz i arxasında' .
313
Dostları ilə paylaş: |