N. Z. Haciyeva

(2)  .  Morfoloji  dayağm  xarakterini  nəzərə  almaqla  konkret 
struktur  modelinin  ümumi  məzmununun  tə'yin  olunması, 
məsələn, türk dillərində bunlarla müqayisə edin:
-/;//-//  affıksli  nisbi  sifət+isim:  türk, 
güclü  adam,
  tat. 
k e ç li k iş i  '  g ü c lü  adam
-ğan
 affıksli  fe'li  sifət+isim:  tat. 
kilq e n  kişi,
  noq. 
k elq e n  
adam °  'g ə lm iş  adam
  \   qazax, 
kaytkan ş a l' qayıtm ış qoca  ';
yönlük  halda 
-a
  şəkilçili  ad+fe'li  forma:  azərb. 
anasına 
göndərdi,
 türk, 
arkadaşım a  verdi;
-ca
  affıksli  zərf+  fe'li  forma:  azərb. 
rusca  danışır,
  türk. 
türkce söyliyor;
-xəbəri 
-d ı
  şəkilçili  keçmiş  zamanla  ifadə  olunan  fe'li 
cümlə:  q.-qalpak. 
M en   büqin  bazarda  orok satın aldım   "M ən  bu 
gü n  bazarda oraq aldım ",
 türk. 
Yanqm  çıktı.
Bağlayıcı  tipli  mürəkkəb  cümlə  kimi  belə  sintaktik 
vahidləri  öyrənərkən  əlaqələndirici  vasitələrin  morfoloji 
xüsusiyyətlərini  nəzərə  almaq  lazımdır,  məs. 
ki, 
ç ü n ki 
bağlayıcılannm əmələ gəlməsi budaq cümlələr törədir.
(3)  .  Qohum  dillərdə  sintaktik  modelin  yayılma  dərəcəsinin 
aşkarlanması.  Yayılma  ya  total  səciyyə  daşıyır,  bütün  qohum 
dilləri  əhatə  edir və ya  ayrı-ayrı  dil  qruplarında özünü göstərir. 
Elə də  ola bilər ki,  sintaktik quruluşun konkret modelinə bir və 
ya iki dildə rast gəlinir.  Əgər "-////-//"affıksli  nisbəi  sifət+isim" 
modeli  bir  çox  türk  dillərində  yayılmışdırsa,  bunu 
"-ğan 
şəkilçili  fe'li  sifət+isim"  modeli  haqqında  demək  olmaz,  bu, 
müəyyən məhdudiyyətə malikdir.
Sintaktik  konstruksiyanın  bu  və  ya  başqa  dərəcədə 
yayılması  onun  m üxtəlif  tarixi  inkişaf  mərhələsində  eyni 
olmaya  da  bilər.  Bununla  belə  total  yayılma  həmişə  arxatipin 
tə'yin  olunması  üçün  ən  güclü  kriteriya  deyil.  Belə  ki,  məs.,  - 
dan
  şəkilçili 
çıxışlıq 
halında  adla  fe'ldən  ibarət  söz 
birləşməsinə bütün müasir türk dillərində rast gəlinir,  lakin çox 
qədimdə 
-dan
  şəkilçili  çıxışlıq  hal  hələ  qeydə  alınmadığından 
bunu  ulu  türk  icmasına  aid  etmək  olmaz.  Bütün  müasir  türk
322
dillərində 
ə r -' olm aq
 ’  köməkçi  fe'linin  indiki  zaman  forması 
yoxdur,  lakin, bu  hələ  o  demək  deyildir  ki,  bu  forma  ulu  türk 
dilində 
ümumiyyətlə 
olmamışdır. 
Köməkçi 
fe'lin 
e m est'y o xd u r,  d e y il
 ’  inkar formasının  mövcudluğu  göstərir ki, 
ə r -'o lm a q '
  köməkçi  fe'linin  indiki  zamanı  ulu  türkcədə 
olmuşdur.  Bununla  yanaşı,  bə'zi  hallarda  zonalar  üzrə 
məhdudiyyət  bizi  maraqlandıran  hadisələrin  ulu  türk  dilində 
olmamasını  təsdiq edə bilər.
-açak
  şəkilçili  xəbəri  olan  fe'li  cümlələr  zonalar  üzrə 
məhduddur.  Ola  bilsin  ki,  bu  forma  ulu  türk  dilində 
olmamışdır.
Beləliklə,  qədim  və  ya  nisbətən  cavan  sintaktik  vahidin 
hər  hansı  quruluş  modelinin  yaranması  onda  morfoloji 
dayağının  tarixi  inkişafı  ilə  tə'yin  edilir.  Məs.,  Türkiyə 
türkcəsində olan 
g ü ç lü  a t
 söz birləşməsini götürək.  Bu atrubitiv 
birləşmədə  baş  üzv 
"at",
  asılı  üzv 
g ü ç lü
  sifətidir.  Bu  halda 
morfoloji  dayaq  sifətin 
-lı
 affiksidir. 
-lı
 affiksi  tarixən  ulu  türk 
dövründəki 
-Jı:ğ
  affıksindən  yaranıb.  İndi  isə  Türkiyə 
türkcəsindən 
A d a m  g e lec e k
 sadə cümləsinə baxaq.  Bu, 
-açak/l- 
oçok
  şəkilçili  verbum  finitum-lu  fe'li  cümlə  modelidir. 
Cümlənin  morfoloji  dayağı  olan 
-açak:
 affıksinin  tarixi  analizi 
göstərir ki,  fe'li  forma gələcək  zaman  fe'li  sifətinin 
-aça/ş/l-əçək 
şəkilçisindən  inkişaf etmişdir.  Ona  görə 
g e le c e k   ' o g ə lə c ə k ' 
deməkdir  və  başlanğıcda  ancaq  atributiv  birləşmədə  istifadə 
olunmuşdur.  Buradan  belə  nəticə  çıxarmaq  olar  ki,  ulu  türk 
dilində 
-açakjj-əçək
  şəkilçisindən  ibarət  verbum  fınitum-lu 
sadə  cümlə  olmamışdır.  Daha  sonra  müəyyən  etmək  olur  ki, 
hər  hansı  bir  şeyə  meylliliyi  ifadə  edən 
-çakU-çok
  sifət 
affıksindən 
-açağjj-oçək
  fe'li  sifət  affiksi  yaranmışdır.  Məs., 
azərb. 
utancaq  qız.
  Beləliklə,  belə  bir  nəticə  çıxarmaq  olar  ki, 
burada əvvəlcə  isimdən  və 
-çak/j-çək
 sifət  şəkilçisindən  ibarət 
atributiv söz birləşməsi  olmuşdur.
Təcrübədə  sintaktik rekonstruksiyada elə  hallar  ola bilər 
ki, rekonstruksiyası  lazım olan morfoloji dayaq olmasın.
323

---

Belə  ki,  məsələn,  türk  dillərində  "miqdar  sayı+isim" 
tipli  tə'yin  söz  birləşməsini  morfoloji  dayağı  yoxdur,  müq.tat. 
biş  a ° t  ' beş  at
  türk, 
altı gün
 və  s.  Lakin  heç  bir  şübhəmiz 
yoxdur  ki,  bu  söz  birləşməsi  ulu  dildə  olmuşdur-sayın  geniş 
yayılması  və  onların  ümumtürk  arxetipinin  aşkarlanmasının 
mümkünlüyü buna dəlalət edə bilir.
Məsələn, 
a!ş a t' ağ at
 ’ və s. tipli tə'yini  söz birləşməsini 
əmələ  gətirən  affikssiz 
a k ' a ğ '
  sifəti  türk  dillərində  var.  Bu 
söz  birləşmələrinin  morfoloji  dayağı  yoxdur,  lakin  onların  ulu 
türk icması dövründə mövcudluğunu tam qəbul etmək olar.
Sintaktik arxetipin rekonstruksiyası bir çox faktorların, o 
cümlədən  dil  tiplərinin  xüsusiyyətlərindən  istifadə  olunmasım 
tələb  edir.  Belə  ki,  türk  dillərində  budaq  cümlələrin 
əvəzleyicisi  kimi  fe'li  sifət  vo  fe'li  bağlamanın  olması  bu 
dillərin aqlütinativ quruluşu ilə izah olunur.
Aqlütinativ  dillər  üçün  səciyyəvi  olan  gücləndirici 
hissəciklərin  inkişaf etmiş  sistemi  türk  dillərində  daha  sonrakı 
dövrlərdə bağlayıcılı  budaq  cümlələrin meydana gəlməsi  üçün 
ilkin şərtlərdən olmuşdur.
Keçmişdə  türk  dillərində  hərəkətin  çoxdəfəliyini 
bildirən  çoxlu  affikslərin  olması  külli  miqdarda  toplu  çoxluq 
affıkslərinin mövcud olması ilə bağlıdır.
Sintaktik  vahidlərin  tarixinin  yuxarıda  göstərilən 
metodla  tədqiqinin  bo'zi  ciddi  çatışmazlıqları  var.  Bu  metodun 
tətbiqi  öyrənilən hadisələrin  törəməsinin  nisbi xronologiyasını 
müəyyənləşdirməyə  imkan verir, başqa sözlə desək, hadisənin 
hansının əvvəl, hansının  sonra meydana gəldiyini tə'yin etməyə 
kömək edir.  Lakin onun  dəqiq vaxt aidiyyətini (əsr, minillik və 
b.)  demək  olmur.  Ona  görə  də  konkret  türk  dilinin  sintaktik 
vahidinin  tarixini  öyrəndikdə  yazılı  abidələrin  göstəriciləri  ilə 
rekonstruksiya metodunu gücləndirmək xeyirli olardı.
3 ? 4
Türk dillərində söz birləşmələri və 
onların inkişaf tarixi
Qrammatikanın  bir  hissəsi  olan  sintaksisin  predmeti 
sözün  söz  birləşməsində  və  cümlədə  birləşmə  üsulunun,  söz 
birləşməsi və cümlə tiplərinin öyrənilməsidir.
Bizim  nəzərimiz  söz  birləşməsinin  dəqiq  və  düzgün 
ifadəsi  "Rus  dilinin  akademik  qrammatikası"nda  verilmişdir: 
"Müstəqil nitq  hissələrinə  aid olub,  hər hansı vahid anlayışı  və 
ya  təsəvvürü bildirən,  lakin  tərkib  hissələrinə  ayrılan  iki  və  ya 
daha  çox  sözün  birləşməsindən  ibarət  sintaktik  vahidə  söz 
birləşməsi deyirlər"  [Qr.russk. yaz.  t.ll,  1960, s.6].
Söz  birləşmələri  bir  tikinti  materialı  kimi  cümlənin 
ayrılmaz  hissəsidir,  lakin  söz  birləşmələri  predikativlikdən 
məhrumdur  və  dilin  kommunikativ  (əlaqə)  vasitələr  sisteminə 
daxil  deyil,  bununla  da  onlar  cümlədən  keyfiyyətcə  fərqlənir. 
Söz  birləşməsi  tipi  subyekt  və  predikatdan  ibarət  bütöv  dövrə 
təşkil etmək imkanından məhrumdur.
Hər  hansı  söz  birləşməsi  "tabe  üzv+baş  üzv",  daha 
doğrusu,  "tə'yinHə'yin  olunan"  prinsipləri  əsasında  qurulur. 
Predikativ  və  qeyri-predikativ  söz  birləşməsi  (tə'yin-tə'yin 
edilən)  arasında  mə'lum  izosemantizm  (eyni  mo'nalılıq) 
müşahidə  olunur,  müq.,  qazax, 
kelq cn   k is i  'g ə lm iş   adam
 ’  vo 
k is i  kelqen  'a d a m   g ə lm iş d ir '.
  Bu  halda  izosemantizm  həm 
birinci,  həm  də  ikinci  misalda  əlamətlərin  açıqlanmasından 
ibarətdir.  Lakin  predikativ  söz  birləşməsində  bu  əlamət  əlavə 
xüsusiyyətlərlə (şəxs, kəmiyyət, vaxt və s.) dolğunlaşır.
Söz  birləşməsinin  quruluşu  onunla  səciyyələnir  ki,  o, 
özək  sayılan bir  təkmə'nalı  sözün  ətrafında təşəkkül  tapır.  Söz 
birləşməsinin konstruktiv xüsusiyyətləri  hər şeydən  əvvəl  əsas, 
özək  üzvün  qrammatik  və  leksik  mə'nası  ilə,  onun  asılı 
üzvlərlə  sintaktik  münasibətinin  xarakteri  ilə  müəyyənləşir. 
Bu,  ismi  və  fe'li  söz  birləşmələri  üçün  ümumi  bir  prinsipdir.
325

---