Qeyd edildiyi kimi, qrammatik nisbətdə bu cür sintaktik
vahidlər arasında predikativlik yoxdur və bunların arasındakı
qrammatik münasibətlər türk dillərində mövcud olan yanaşma
uzlaşma, idarə kimi sintaktik əlaqə tipləri ilə ifadə olunur.
Tə'yini söz birləşmələri
1. Baş
üzv- isim, tabeli üzv- say.
Tabeli üzvün ifadə üsullarına baxaq.
1. Miqdar sayları: azərb.
beş qız,
alt.
e k i tü n ' ik i g e cə ',
başq.
ö s ё у 'ü ç e v ', Ш Л ы ь к a ° w b l'q ır x k ə n d ',
türk,
e lli
g e m i'ə lli g ə m i'
və s. Leksik fərqlərin olmasından asılı
olmayaraq bütün türk dillərində say sistemi eynidir, buna görə
də bu tip birləşməni ulu dil epoxasına aid etməyə tam əsas
vardır.
"Miqdar sayı+isim" tə'yini söz birləşməsi tiplərində
tərəflər arasına aydınlaşdırıcı sözlər, məsələn, numerativlər
daxil etmək olar, məs. azərb.
b ir parça çörək.
Bütün türk
dillərində bu tip əmələ gəlmələrin modeli eyni olur. Bu, əsas
verir ki, bu modeli də ulu türkcədən gələn sayaq. Müasir türk
dillərində konkret numerativlər böyük müxtəliflikləri ilə
fərqlənir.
a) numerativ+-//£ affıksi; qırğ.
tort jild ik soğuş
' d ö rd illik m ü h a rib ə ',
tat.
y ş y e ş lə k % bz'üçyaşlı q ız ',
özb.
y e ttiуь11ьк m ə k k ə b 'y e d d iillik m ə k tə b
' və s.
b)
numerativ+-///r
affıksi;
qazax,
tört-bes
ü yli
a w b l' dörd-beş e v li a u l'.
-lık, -lik
sözdüzəldici affıksinin iştirakı ilə düzələn
yuxanda baxılmış "say+numerativ+isim" formasında söz
birləşmə modeli, şübhəsiz ki, ümumtürk xarakteri daşıyır və
ulu türk başlanğıcına aid edilə bilər.
2. Sıra sayları: azərb.
ik in c i yer,
başq.
birinsi у ь I ' birinci
i l ',
tuv.
birqi te v e ' b irin ci d ə fə
\ çuv.
ik k im iş u y ıx ' ik in c i ay
yakut.
tördüs a t' dördüncü a t
’.
326
Türk dillərində sıra saylarının ifadə üsullarının bu
arxemodeli uyğun gəlmədiyindən, "sıra sayı+isim" modelini
ulu dil üçün ümumi şəkildə mümkün saymaq olar.
3.
Qeyri-müəyyən miqdar saylan: tat.
b ir n iç ə a d ım 'b ir
neçə addım ',
özb.
b ir n eçe k ü n ' b ir n e ç ə g ü n '
və s.
Qeyri-müəyyən miqdarın ifadə üsulları öz müxtəlifliyi
ilə fərqlənirsə də, bu modelə türk dillərində müntəzəm təsadüf
olunur və ola bilsin ki, ulu dil mərhələsinə qədər gedir.
II. Baş üzv- isim, tabeli üzv- əvəzlik.
Tabeli üzvün ifadə üsullanna baxaq.
1.
Yiyəlik əvəzliyi: tat.
a ° п ьп a ° ta sb ' onun a ta s ı',
q.-
qalp.
m in in atbm 'm ə n im atım
\ noq.
о п ь п s ö z i ' onun sö zü ',
türkm.
m en in iş im 'm ə n im i ş im ',
alt.
о п ьп b iç iq i' onun
m ə k tu b u '
və s.
Bu tip söz birləşməsinin geniş yayılması, onun ulu dil
dövrünə, daha doğrusu, ulu dilin mövcudluğunun son
mərhələsinə aid olmasını göstərir. Görünür, yiyəlik halın
yaranmasına qədər azərb.
b izim a t1
və ya yakut dilində
m in
a t'm ə n im atım '
tipli modellər mövcud olmuşdur.
2. İşarə əvəzliyi: qazax,
osb ı b z 'b u q a z ',
özb.
oşa k ü k i'b u
gün
\ çuv.
k u t i l ' b u y e r ',
türk,
b u y o l,
azərb.
bu g e c ə
və s.
Bu tip söz birləşmələrini ulu dil dövrünə aid etmək olar.
Əgər bu tipli söz birləşmələrinin isim tərəfi dəyişkən olursa,
asılı üzv tərəfi yekrən qalır, yə'ni işarə əvəzliyi saxlanır. Türk
dillərində işarə əvəzliyi sistemi predmetin danışandan 3
dərəcədə uzaqlığına əsaslanır:
bu 'y a x ı n ', bu 'd a h a uzaq,
lakin görünən '
və
o ' daha ço x uzaq olan, artıq g ü lü n m ə y ə n
’.
3.
Tə'yini əvəzlik: xak.
p r a y 'b ü tü n ',
çuv.
xam ,
türk.
bütün,
tuv.
tödü
və s. Bu tip modellərin kifayət dərəcədə
yayılmış olması onun ulu dil başlanğıcına getməsi hipotezini
irəli sürməyə haqq verir.
1 Müəllif, görünür, bizim formasında m səsinə uyub diqqətsizlik edir, -im
şəkilçisini mənsubiyyət sayır, halbuki yiyəlik hal şokilçisidir-T.II.
327