NəSĠman yaqublu

ideyaların qanuni davamıdır. Belə  ideya  yaradıcıları sırasında  Hegelin, Nitsşenin, 
Quttenin,  milli  mədəniyyətin  dünya  şöhrətli  nümayəndələrindən  Herderin, 
Vaqnerin, Qrimm qardaşlarının adları çəkilirdi. (241, s.273) 
Hər  şeydən  əvvəl  mövcud  olan  nasist  sosializmlə  hələ  ötən  əsrin  80-90-cı 
illərində yaranmış ənənəvi panalmanizm şovinizmi arasında birbaşa bağlılıq vardı. 
Bu  ideya  həm  də  alman  burjuaziyasının  imperiya  ideyasını  əks  etdirirdi.  Məlum 
olduğu kimi, panalmanistlərin fəaliyyətində üç başlıca ideya dayanırdı: birincisi  – 
Avropa  bölgəsində  Almaniyanın  hökmranlığı;  ikincisi  –  almandilli  xalqların  və 
milli qrupların Almaniya imperiyası sərhədləri daxilində birləşdirilməsi; üçüncüsü 
– alman koloniyaları təsirinin genişləndirilməsi. 
Bu ideyalar panalmanizmin əsas dayaqları və bazası idi. 
Nasional-sosialist  ideyanın  formalaşmasına  xarici  ölkələrdə  mövcud  olan  
nəzəriyyələr  də  az  təsir  göstərmirdi.  Hələ  ötən  əsrin  ortalarında  bir  təlim  olaraq 
yaranan  müstəmləkə  siyasəti  doğrudan  da  irqi  nəzəriyyə  J.  A.  Qobinonun,  de 
Lyapujanın  və  onlarla  başqa  fransız,  ingilis  davamçılarının  əsərlərində  əksini 
tapırdı. (241, s. 274) 
Doğrudur,  Qobinoda  irqçilik  bütövlükdə  pessimist  və  neqativ  ideyalar 
sayılsa da, Hitler bu antisemitizmdən pozitiv diktrina hazırlayıb ondan istifadə etdi. 
Nasional-sosialist  dünyagörüşünün  genezisini  tədqiq  edərkən  alman 
faşizminin  ideya  bazasının  yaradılmasında  xüsusi  rolu  olmuş  Nitsşenin  əsərləri 
qeyd olunmalıdır. Fridrix Nitsşe alman tarixində və alman  fəlsəfəsi tarixində dahi 
bir  şəxsdir.  Odur  ki,  Nitsşeyə  Qobino  və  Çemberlen  kimi  birmənalı  yanaşmaq 
olmaz.  Nitsşenin  özünəməxus  antidemokratizmi,  parlamentarizmə  inkaredici 
münasibəti,  zəiflərə  nifrətinin  faşist  baxışlarının  formalaşmasında  mühüm  rol 
oynadı.  Nitsşenin  baxışları  onun  davamçılarından  olan  O.  Şpenglerin  fikirlərində 
mühüm rol oynadı. 
Qeyd edək ki, nasistlərin hakimiyyətə gəlişindən sonra Şpenglerlə NSDAP 
(Milli  Sosialist  Almaniya  Fəhlə  Partiyası)  arasında  münasibətlər  pisləşdi.  “Yeni 
rejimin”  mənəvi  atası  sayılan  Şpengler  özünün  təlimləri  və  tənqidi  ilə  nasistlərin 
işinə  təsir  göstərməyə  çalışsa  da,  rəhbərlik  ona  kəskin  etiraz  etdi.  Şpengler 
səmadan  abstrakt  və  yarımutopik  nitsşesayağı  fövqəlinsani  yerə  endirdi.  Həmin 
adamın yerdə müasir Sezar olmaq və qürub edən Avropa şəraitində sivilizasiyanın 
taleyi  məsuliyyətini  üzərinə  götürmək  imkanlarını  göstərdi.  Şpengler  cəmiyyətin 
xeyirxahlığı dəyişməyi tələb edirdi. 
Nitsşe  adətən  lazımi  deklamasiyalarla  kifayətlənsə  də,  Şpengler  ondan 
konkret  və  təcrübi  nəticələr  çıxarırdı.  Hər  şeydən  əvvəl  o,  təsdiqləyirdi  ki, 
xəstələrin, zəiflərin və tam inkişaf etməmiş insanların  həyatını yaxşılaşdıran bütün 
müəssisələri ləğv etmək lazımdır. 
Şpengler  Nitsşenin  “Mübarizə  həyatın  əsas  mənbəyidir,  həyatın  özüdür” 
fikrini  daha  sərt  şəkildə  davam  etdirirdi.  Şpengler  yazırdı:  “Başlıca  vəzifəmiz 
alman sosializmini Marksdan xilas etməkdir”. (241, s.278) 

---

İctimai  planda  isə  o,  sosializmi  liberalizmin  antipodu  adlandırırdı.  Yazırdı 
ki,  sosializm  fərdin  inkarıdır,  liberalizm  isə  anarxiyadır.  Sosializm-intizamdır, 
möhkəm dövlət intizamıdır. (241, s.279) 
Əlbəttə,  Şpengler  bu  fikirlərində,  sosializmin  üstünlüklərini  xüsusi 
vurğulayırdı. 
Nasional-sosialistlərin  əsaslandığı  ideya  davamçıları  arasında  görkəmli 
şəxslərdən  biri  də  alman  coğrafiyaşünası  Fridrix  Ratsel  idi.  Ratsel  nəşr  etdirdiyi 
“Siyasi coğrafiya” kitabında  siyasi ekspansiyaların və  işğalların coğrafi bəraətləri 
sisteminin  əsasını  qoydu.  Ratsel  bu  əsərində  “Dövlətin  genişlənmiş  ölçülərinin 
boyu”  nəzəriyyəsini  irəli  sürür,  xalqların  artımı  prosesinə  diqqət  etməyi  vacib 
sayırdı.  Bu  nəzəriyyəni  alman  burjuaziyasının  maraqlarına  uyğunlaşdırmaq  üçün 
Ratsel  “dövlətlərin  sərhədlərinin ölçülərinə  uyğun gələn  xalqların  mədəniyyətinin 
səviyyəsi” tezisini də əlavə etdi. Buradan belə fikir yaranırdı ki, kiçik dövlətlərin 
nəhənglər tərəfindən əridilməsi – bu, mütləq hadisədir. Məhz bu ideyaya əsaslanan 
nasistlər 30-40-cı illərdə ayrı-ayrı ölkələri nəzarətlərinə alırdılar. 
Beləliklə, Almaniyada faşizm ideyasının ciddi tarixi əsasları vardı. 
Qeyd  edək  ki,  nasist  liderlər  öz  ideologiyalarında  antimarksist  mövqeni 
xüsusi  qabardırdılar.  Hitler  1933-cü  ilin  mayında  Berlində,  Alman  Əmək 
Cəbhəsinin  Konqresində  demişdi:  “14-15  il  əvvəl  alman  xalqına  bildirmişdim  ki, 
tarixi  vəzifəmi  marksizmi  məhv  etməkdə  görürəm.  Həmin  vaxtdan  dediklərimi 
təkrar  edirəm.  Bu,  boş  sözlər  deyildir,  müqəddəs  anddır  ki,  son  nəfəsimə  qədər 
yerinə yetirəcəyəm”. (241, s.284) 
Qeyd  edək  ki,  nasistlərin  “antimarksist”  şüarları  Almaniyanın  nəhəng 
burjuaziyasını bütövlükdə razı salırdı. Çünki yaxşı  təşkilatlanmış fəhlə hərəkatları 
tez-tez  məhz  “marksizm”  adı  altında  onlara  hücum  edirlər.  Antimarksizmdən 
ideoloji prinsip  kimi istifadə  edən nasistlər o dövrdə  Almaniyada geniş  yayılmış, 
özünəməxsus  millətçilik  əhvali-ruhiyyəsini  yayırdılar.  Beynəlmilər  təlim  olan 
marksizmə  qarşı  milli  təlim  olan  antimarksizm  qoyulurdu.  Antimarksist  əsaslar 
üzərində nasist milliyyətçi nəzəriyyə qurulub inkişaf edirdi. 
Nasional-sosialist  ideoloqları  arasında  irqə  münasibətlərdə  də  müxtəlif 
yanaşmalar  vardı.  Əksəriyyət  qan  qohumluğu  ilə  müəyyənləşən  xarici  əlamətlər 
toplumuna  üstünlük  verirdilər.  Bu  əlamətlər  içərisində  daha  çox  kəllənin 
formasına,  saçın  rənginə,  gözə,  burnun  quruluşuna  və  başqa  əlamətlərə  diqqət 
yetirilirdi.  Yüksək  irqin  nümayəndələri  (buraya  ilkin  növbədə  almanlar  aid  idi) 
bütün  xeyirxah  keyfiyyətlərə  malik  idi;  aşağı  irqə  mənsub  olanlar  isə  (buraya 
əsasən  yəhudilər  və  slavyanlar  daxil  idi)  bütün  mümkün  nöqsanların  daşıyıcıları 
sayılırdılar. (2, s.287) 
İrqçilik  nəzəriyyəsi  ilə  məşğul  olan  Valter  Darre  yazırdı  ki,  “irqi  sual,  bu 
dünya tarixini anlamaq üçün bir açardır”. (241, s.287) 
Alfred  Rozenberqin  fikrincə  isə,  müxtəlif  irqlər  arasında  mübarizə  dünya 
tarixinin,  eləcə  də  mədəniyyətlər  tarixinin  əsas  məzmununu  təşkil  edir.  Öz 

---