Niyazi Mehdi

 
67 
 
İndi gəlin yadımıza salaq, gündəlik şüur (yəni elmin, fəlsəfənin dərinliyindən uzaq şüur) çərçivəsində 
biz insanı necə görürük. 
Gündəlik bilinc içində adamların insan haqqında ən «ağıllı» bildikləri, məsələn, belə şeylər olur ki, «eh, 
ən pis adamın da bir yaxşı xasiyyəti var». Gündəlik bilinc özündə də, başqalarında da çox az şeylər, çox az 
bacarıqlar görür. Ona görə də gündəlik şüurun daşıyıcıları və ya bizlər özümüz gündəlik şüurumuzun 
arxasına düşüb gedəndə darıxdırıcı, maraqsız adamlar oluruq. Qəhrəmana, ərənə, varlığın dərinliyini 
duyduran varlığa yox, daha çox aqreqata, aydınca qurulmuş avtomata bənzəyirik. 
Buddizm, Daosizm, Sufizm «insan kimdir, necədir, necə olmalıdır, necə etməlidir?» sorularına cavab 
verəndə insanlar özlərinin Aləm olduqlarını gördülər. Ancaq insan haqqında bütün bu uca öyrətilərin 
(təlimlərin) bir eyibi, əskiyi var. Onlar əsasında, – onlara əməl etmək çətin olduğu üçün, – çox az adam, özü 
də hər yaşda yox, – dəyişə bilər, yetkinləşə bilər. Toplum bütünlüklə Daosizmin dediyi kimi eyləmsizlikdə 
(etməməkdə) qala bilməz. Sözsüz, toplumda sufilərin, buddistlərin daoçuların olması mədəniyyətə 
müdriklik enerjisi, nur saçan, içi müqəddəsliyə bürünmüş bölgələr verir. Bugünkü Azərbaycan toplumunda 
isə – rejissor Vaqif İbrahimoğlu demişkən, yoxdur belə qutsal (müqəddəs) enerjili bölgələr və bundan bizim 
mənəviyyatımız olmazın yoxsulluğunu çəkir. 
Ancaq yenə də, Ortaçağın bitdiyi vaxtdan sonra da bu sual qalmağında davam edir: haradadır elə bir 
insan konsepsiyası ki, hamını dəyişdirsin, hamıya necə olduğunu, necə yaşamaq gərək olduğunu açıb, 
anlatsın. 
 
 
Maarifçilər fəlsəfəsi insan haqqında 
 
Belə konsepsiyalardan birinin yaradıcısı maarifçilər oldu. XVIII yüzilin bu böyük filosofları – Holbax, 
Monteskyö, Volter, Didro, - Engels demişkən, - hər şeyi ağılın məhkəməsinə verdilər. Dedilər ki, insan 
dindən, biliksizlikdən gələn yanlış inanışlardan (suiveriyalardan) qurtulmalıdır. Toplumda, insanda nə 
yaşamağa layiqdir? Olmağının gərəkliliyi ağıl yolu ilə sübut edilən nə varsa, onlar! Məsələn, dinlər başdan-
ayağa yanlış inanışlar oylağı, tərbiyəçisidir. Dinlər deyir ki, Allah ədalətlidir. Cavabında Volter qayıtdı ki, 
Tanrı həmişə böyük batalyonların tərəfində olur. Yəni döyüşdə haqlı tərəf güccə zəif olanda qalib gəlmir, 
haqlı oldu-olmadı, kim güclüdürsə, o üstələyir, yenir. Deməli, Tanrının hansı ədalətindən danışmaq olar ki, 
o həmişə güclünün tərəfindədir. Deməli, ya Tanrı var, ancaq ədalətsizdir, qolugüclülərin tərəfindədir, ya da 
Tanrı yoxdur, dünya normal, ağılla tapılan qanunlarla hərəkət edir və nə güclüdürsə, o da qalib gəlir. 
 
(Hərçənd dindarlar Volterin bu aforizminin cavabında güclünün qəribə təsadüf nəticəsində 
məğlubiyyətindən də çoxlu örnəklər göstərə bilərlər. Və ya Bibliyanın Xristianlara aid Yeni Buyuruq 
kitabından Qutsal (müqəddəs) Pavelin yəhudilərə məktubunu yada sala bilərlər. Orada deyilir: «Çünki 
Rəbbimiz kimi sevirsə, onu da cəzalandırır», yəni Allah layiqli bəndələrini sınaqdan keçirməyə layiq sayır). 
 
Maarifçilər «insan fədakar olmalıdır, insan Tanrı yolunda başqalarının səadəti üçün özünü fəda 
etməlidir, insan öz bədəninin istəklərinə qalib gəlmək üçün eqoizmdən (mənçilikdən) arınmalıdır» kimi dini 
buyuruqların acığına deyirdilər ki, insanda ağıllı eqoizm olmalıdır. Yəni mən öz xeyirimi düşündüyüm 
üçün qanunçuluğun tərəfində durmalıyam, hətta heç kim görməsə belə, qanunları pozmamalıyam. Çünki 
mən də belə olsam, hamı da belə olsa, onda hamımızın güvəncliyi (qarantlı yaşamı, həyatı) təmin olar. Mən 
ağıllı eqoist olsam, bilərəm ki, hamını müflis etmək sayəsində çox varlı olmam mənə xeyir deyil, çünki 
dilənçilər cəmiyyətində ən varlı adam da xoşbəxt olammaz (heç olmasa, ona görə ki, əlacsızlıqdan onu 
öldürüb-soymaq üçün filan qədər adam fürsət gözləyər). 
Maarifçilər insanın bir çox dəyərlərini (nemətlərini) ağılın məhkəməsinə verib, göstərmək istədilər ki, 
onların çoxu mədəniyyətin yaratdığı qondarma dəyərlərdir, təbiətə, təbiiliyə uyğunsuz olduqları üçün də 

---

 
68 
insana, topluma zərərdirlər. Məsələn, bioloji varlıq kimi insanın yemək, içmək tipində gərəkləri var, onları 
Şeytan oylağı adlandırıb, özünü üzmək düz deyil. Ağılın məhkəməsi aydın edir: insanın bütün təbii tələbatı 
təbii ölçüdə də ödənilməlidir (bu barədə bizim maarifçi Mirzə Fətəli Axundzadə də yazmışdı). 
Maarifçilər ağıla, biliyə çox güvənirdilər. Düşünürdülər ki, elm, bilik yayıldıqca, insanlar gerçəyin, 
doğrunun nə olduğunu bildikcə, doğru-düzgün hərəkət edəcəklər, toplum yaxşılaşacaq. Onlar hələ 
bilmirdilər ki, biliyin yüksək dərəcəyə çatdığı Rusiyada qanlı vətəndaş savaşı olacaq, Almaniyada isə faşizm 
yaranacaq və hər iki bəlanı doğrultmaq üçün ağıl vasitələrindən genişcə istifadə ediləcək. 
Bir sözlə, maarifçilərin ağılla insanı yaxşıya doğru dəyişdirib, toplumu yey etmək arzuları puç çıxdı, 
hərçənd onların sayəsində anladıq ki, maariflənmiş topum, maarifsiz toplumdan yeydir. Ancaq buradan o 
nəticəni çıxarmaq olmaz ki, maariflənmiş insan maarifsiz insandan həmişə yaxşı olur. Elə Didronun özü 
görmüşdü ki, maarifli, bilikli alçaqlar daha fəndgir, bic olurlar. 
 
 
Kant insan haqqında 
 
Onun insan öyrətisini anlamaq üçün belə bir sualdan başlayaq: insan nə üçün əxlaqlı olmalıdır? 
Doğrudan da bu suala praqmatik (yəni konkret xeyir baxımından) yanaşsan, bir çox olaylar deyəcək ki, 
əxlaqlılıq insanın ziyanınadır. Praqmatik xeyir (yunan sözü «praqmatika» işlə, etməklə bağlıdır, fəlsəfi 
anlamı isə insanın hansı işinsə xeyrinə etdiklərini bildirir) insandan çox şeyləri pozmağı tələb edir. Yalançı 
olmayan, düzlüyü sevən, yaltaqlıqdan iyrənən kəs gündəlik yaşamında çox ziyanlar çəkir, işi düz gətirmir 
və s. Gündəlik dolanışıq üçün etdikləri insandan min kələkdən çıxmağı tələb edir, öz prinsiplərindən 
dönməyi adi bir çeviklik fəlsəfəsinə çevirir. Bütün bunları vaxtı ilə fransız düşünəri (mütəfəkkiri) Monten 
açmışdı və sonra da söyləmişdi: yüksək əxlaqı olanlar bu dünyaya uyğun gəlmirlər. Doğrudan da 
əxlaqlarına görə işləri düz gətirmədiyi üçün onlar evlərində də, başqalarıyla da çoxlu uğursuzluqlara 
uğrayırlar. 
Etikada evdemonizm öyrətisi var. Yunanca «evdemon» səadət, mutluluq deməkdir. Bu təlimə görə, 
insan yaşamının ən yüksək amacı mutluluqdur və əxlaqlı olmağa çağıran da bu səadətdir. Əxlaq insanı 
mənəviyyatca xoşbəxt edir. Kant, bax, buna, bir də Maarifçilərin «ağıllı eqoizm» prinsipinə qarşı çıxaraq 
göstərdi: səadət özülündə, bünövrəsində qurulan əxlaqi qanun əxlaqi ola bilməz.  
Onun sübutu belə idi: qanun obyektiv olandır, yəni hamı üçün doğru olandır. Ümumidir, yəni hamı 
üçün, ümumi üçün bütün adamlar üçün qəbul olandır. İndi götürək insan üçün səadəti. Dünyada olanlar 
mənə həzz, bəyənti, xoşnutluq verəndə bu, məni xoşbəxt edir. Xoşagəlməz nəsnələr isə səadətimi pozur, 
qanımı qaraldır. Götürək çox pul qazanmağı. Çoxları belə hesab edir ki, var-dövlət adamı mutlu edir. İndi 
gözünüzün qabağına gətirin elə bir adamı ki, varlıdır, qazanmaq üçün, artıq, bütün yolu, kanalı düzəldib və 
pul özü-özünə cibinə axır. Bütün ömrü boyu qazanmağa elə öyrəşib ki, artıq, özünü saxlaya bilmir, axan 
pulların qabağını kəsmir. Evində isə pullardan korlanmış nəşəxor oğlu, şıltaqlıqları ilə dözülməz olmuş qızı, 
pozğun arvadı gündə vərəsəlik üstündə didişirlər. O, adətkarda olduğu üçün qazandığını qazansa da, artıq, 
pulluluqdan əzab çəkir. Səadət ondan ulduzlar qədər uzaqdır. 
Və ya başqa örnək. Götürək igidliyi. İgidliyinə görə kimsə hamının sayğısını, sevgisini qazandığı üçün 
mutlu olur. Başqa birisi isə öz igidliyi üstündə həmişə dolaşıq, həqiqətin harada olduğu bilinməyən işə 
düşür: igidlik edib, kimisə xilas edir, o isə sonra adamların başına bəla açır (dünya ədəbiyyatı bütün bu 
göstərdiyimiz örnəklər əsasında parlaq romanlar verib). 
Belə-belə örnəklərin sayını artırmaq olar. Və bütün bunlardan nə bəlli olur? Biri üçün səadətgətirici olan 
o biri üçün bəlaya çevrilir. İndi, hərə üçün bir cür olan, hərə üçün ayrı-ayrı səbəblərdən doğan səadəti necə 
qoymaq olar hamı üçün bir olması lazım gələn qanunun kökünə? 
Kantın etikasında (yunanca «etos» adət, xasiyyət deməkdir) istəm (yəni iradə) anlayışı çox öndədir. İnsan 
istəmi əsasında edən, davranan varlıqdır. Biz bunu, artıq, əski fəlsəfədə ruh anlayışı ilə bağlı anlatmışdıq. 

---