Nizami Gəncəvinin 875 illik yubileyi münasibəti ilə Mərkəzi kitabxanaların uşaq şöbələri, mks-nin şəhər, qəsəbə, kənd kitabxana filialları üçün hazırlanmış metodik vəsait
Yüklə 1,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
mədəniyyətin, ədəbiyyatın inkişafında dəmir bir qanunauyğunluq var. Nizami özündən əvvəlkilərlə müqayisədə şeiri elə bir əlçatmaz yüksəkliyə qaldırmışdır ki, sonradan gələn sənətkarlar artıq ondan yüksəyə qalxmaq xülyasına düşməmiş, onun yolu ilə getməyi, ona bənzəməyi, onun şagirdi olmağı özləri üçün fəxarət saymışlar. Nizami mövzularında əsərlər yazmaq, ondan mənalar iqtibas etmək artıq bir ənənəyə çevrilmişdi. Şairin oxucunu həyata, insanlığa qarşı məhəbbət ruhunda tərbiyələndirən ölməz əsərləri bu gün də gözəllikləri, ülviyyəti dərk etməyə çağırır, ağlın, qüdrətinə, haqqın, ictimai xeyirin qələbəsinə inam hissləri oyadır. Nizami Gəncəvi 1141-ci ildə Gəncə şəhərində anadan olmuşdur. Şairin yaşayıb-yaratdığı XII əsr mədəni-elmi nailiyyətlərlə zəngin bir dövr idi. Şairin əsərlərindən anlaşılan budur ki, o, təhsilini də öz doğma şəhərində almiş, hələ çox gənc ikən ərəb, pəhləvi, fars və çox güman ki, yunan dilini də öyrənmiş, zəmanəsinin elmlərinə dərindən yiyələnmişdir. O dövrdə Gəncə şəhərində təhsil almaq üçün kifayət qədər geniş imkanlar var idi. Şair “Xəmsə”də adının İlyas, atasının adının Yusif, babasının adının Zəki Müəyyəd olduğunu göstərmişdir. Alimlər onun babasının adındakı iki sözdən birinin ləqəb olduğunu düşünürlər ki, bu da şairin mövqe, hörmət sahibi olduğunu düşünməyə əsas verir. Şair əsərlərində ancaq Nizami təxəllüsünü işlətmişdir. Bu söz nizamlı, ölçülü sözə, nəzmə, başqa ifadə ilə desək, şeirə mənsub olan adam deməkdir. Nizaminin ləqəbini bəzi qaynaqlar Nizaməddin, yaxud Cəmaləddin kimi yazırlar, ancaq şairin əsərlərində bu ləqəbi təsdiqləyəcək əlamətlər yoxdur. Nizaminin doğulduğu, ömrü boyu yaşadığı və vəfat etdiyi yer Gəncə şəhəridir. Bütün qədim və etibarlı mənbələrdə onun Gəncəyə gəlmə olduğu barədə heç bir qeyd yoxdur. Ancaq Nizami əsərlərinin XVI əsrdə və sonralar köçürülmüş nüsxələrində “İqbalnamə”nin bir yerində şair Gəncədən danışan zaman fikir yarımçıq kəsilərək aşağıdakı dörd misra artırılmışdır:
Gəncə dənizində olsam da pünhan,
Yerim Qum şəhridir, yurdum Qohestan.
Təfrişdə Ta adlı bir kənd dayanıb,
Nizami ad-sanı ordan qazanıb! Nizami çox gənc yaşlarından ədəbi yaradıcılığa başlamış və ilk çağlardan sarayların diqqətini cəlb etmişdir. Zəmanəsinin hökmdarları şairi öz saraylarına gətirmək istəmiş, bu məqsədlə ona qiymətli hədiyyələr gondərmişlər. Lakin şair şahların saraya gəlmək təkliflərindən inadla boyun qaçırmış, ömrünün sonuna qədər Gəncədən kənara çıxmamış, heç kimin himayəsinə sığınmamışdır. Dərbənd hakimi Bəybars ibn Müzəffərə göndərdiyi hər şeyə görə qiymətli hədiyyələrə layiq görülmüş, ərməğanı olan Afaq adlı qadınla evlənmiş və ondan da 1174-cü ildə Mühəmməd adlı bir oğlu olmuşdur. Ancaq onların ailə səadəti uzun sürmür. Afaq çox gənc yaşlarında vəfat edir. Nizami bu vaxtsız ölümü ömrü boyu unutmamış, əsərlərində özünün ilk məhəbbətini tez-tez xatırlamış, hətta “Xosrov və Şirin” əsərindəki Şirin obrazı üzərində işlərkən sevimli qadınını göz önündə tutmuşdur. Sonralar şair daha iki dəfə evlənsə də, Afaqı ömrü boyu sevgi
ilə xatırlamış, taleyinin uğursuzluğundan gileylənmişdir. Nizami özünün yeganə ovladı olan Məhəmmədi də çox sevmiş, əsərlərində bir neçə yerdə ona nəsihətlər etmişdir. Dahi şair öz poemalarında müasirlərinə olan münasibəti, doğma vətənə, xalqına məhəbbəti, gəncliyə qaygısı və. s. haqqında da aydın məlumat verir. Şairin müasiri olduğu Azərbaycan hökmdarları onunla sıx əlaqə saxlamış, Məhəmməd Cahan Pəhləvan Eldəgiz onun adına yeni bir əsər yazmağı Nizamidən xahiş etmişdi. Məhəmməd Cahan Pəhləvandan sonra hakimiyyətə keçən Qızıl Arslan şairi görmək üçün Gəncəyə gəlmiş, Gəncə şəhəri yaxınlığında onunla görüşmüşdür. Şirvanşah Axsitan da Nizamiyə qasid göndərərək ona Leyli Məcnun məhəbbəti haqqında əsər yazmağı təklif etmişdir. Nizami özünün “Yeddi
gözəl” poemasını da Azərbaycan hökmdarlarından Marağa hakimi Əlaəddin Körpə Arslana ithaf etmişdir. “Xəmsə”nin son əsəri “İsgəndarnamə”də şair Gəncədə baş verən dağıdıcı zəlzələdən bəhs etmiş, şəhərin zəlzələ nəticəsində viranəyə çevrildiyini ürək ağrısı ilə təsvir etmişdir. Nizaminin əsərləri eyni zamanda onun saf, təmiz mənəviyyatı, xeyirxah təbiəti, bəşəri arzuları və pak niyyəti haqqında da aydın təsəvvür yaradır. Nizami 1209-cu il martın 12-də doğma şəhəri Gəncədə vəfat etmişdir. İndi onun məzarı üzərində möhtəşəm bir məqbərə ucalmaqdadır. Dahi şair və mütəfəkkirin adı doğma vətəni Azərbaycanda əbədiləşdirilmiş, əsərləri dəfələrlə kütləvi tirajla nəşr olunmuşdur. Nizaminin ilk iri həcmli əsəri “Sirlər xəzinəsi” poemasıdır. Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında didaktik poema janrının ən qiymətli nümunəsi olan bu əsər dahi şairin yaradıcılığında epik şeir sahəsində ilk qələm təcrübəsi idi. Əsər hicri tarixilə 570-ci ildə yazılmışdır ki, miladi təqvimilə 1174-1175-ci illərə uyğun gəlir. Poemanın əsas məzmununu iyirmi məqalət təşkil edir. Bu məqalətlərin hər birində Nizami müəyyən aktual bir problemi əsas götürərək şərh etdikdən sonra onu maraqlı bir hekayə ilə aydınlaşdırır. Bu hekayələrin mövzusu xalq ədəbiyyatı və tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı olsa da şair hər hekayədən çıxardığı nəticə ilə müasirlərinə üz tutur, dövrünün ədalətsiz hökmdarlarını, insafsız darğalarını, vəzir və başqa ixtiyar sahiblərini ədalətə, xalqın qaygısına qalmağa çağırır. Şair zəmanəsinin yalançı sufilərini, zəhmətə xor baxan tüfeyli gəncləri, sədaqətsiz dostları, dili uzun, hünəri az adamları tənqid edir. O, “Nuşirəvan və bayquşların söhbəti” hekayəsində dövrünün zalım şahlarına quşların dili ilə ədalət dərsi verir. “Sirlər xəzinəsi”ndə əməyin, zəhmətin tərənnümü xüsusilə qabarıq verilir. Şair öz əlinin zəhməti ilə dolanan sadə insanlardan məhəbbətlə söz açır, son dənini torpağa səpib onu gözlərinin yaşı Yüklə 1,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|