Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU

 
~ 38 ~ 
bəzi  bitki  və  heyvan  hüceyrələri  gözlə  görünür.  Formasına  görə  də 
hüceyrələr  bitki  və  heyvan  orqanizmlərində  çoxüzlü  formasında  olur,  bu 
isə  hər  şeydən  əvvəl  yanaşı  yerləşən  hüceyrələrin  bir-birinə  qarşılıqlı 
təzyiqi  ilə  izah  olunur.  Bundan  əlavə  hüceyrələr  kubabənzər,  silindrik, 
yastı, iyəbənzər, qədəhəbənzər, çıxıntılı, oval, dairəvi və s. formada olur. 
Bütün bu  müxtəlifliklərə baxmayaraq hüceyrələrin  quruluş  planları 
prinsip etibarilə eynidir. Yəni hər bir hüceyrə bir-biri ilə sıx əlaqədə olan 
əsas hissələrdən: membran, sitoplazma və nüvədən ibarətdir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 12. Hüceyrənin ümumi quruluşu və orqanoidləri 
 
Plazmatik  membran 
Hüceyrə  membranı  və  ya  plazmatik  membranın  hüceyrənin  digər 
hüceyrələrlə və  xarici mühitlə qarşılıqlı əlaqəsinin yaranmasında mühüm 
rolu vardır. 
Plazmatik  membran  hüceyrəyə  bütün  həyatı  boyu  molekul  və 
ionların  daxil  olması  və  xaricə  çıxmasını  təmin  edərək  maddələr 
mübadiləsini  təmizləyir.  Bundan  başqa,  plazmatik  membran  hüceyrəni 
zədələnmələrdən qoruyur və hüceyrənin  formasının saxlanmasında böyük 
rol oynayır. 
Plazmatik  membranın  quruluş  sxemi  haqda  bir  neçə  model 
 

---

 
~ 39 ~ 
verilmişdir.  Ən  çox  qəbul  edilən  modelə  görə  plazmatik  membran  üç 
qatdan  ibarətdir.  Xarici  və  daxili  qatın  zülaldan,  orta  qatın  isə  lipiddən 
ibarət olduğu müəyyən edilir. 
Elektron  mikroskopu  vasitəsi  ilə  ayırd  edilmişdir  ki,  plazmatik 
membranın  qalınlığı  75-80A
0
-ə  yaxındır.  Zülal  qatların  hər  biri  ayrı-
ayrılıqda 20A
0
, orta lipid qatlarında isə 35A
0
-ə bərabərdir. 
Müəyyən edilmişdir ki, daxili və xarici qatlarda zülal molekulları bir 
sırada, orta qatda isə lipid molekulları iki sırada yerləşir. 
Hüceyrə  membranı  yarımkeçirici  membran  olub,  xarici  mühitlə 
hüceyrə  arasında  mübadilə  proseslərini  tənzim  edir  və  hüceyrənin  daxili 
mühitini  sabit  saxlayır.  Maddələrin  xarici  mühitdən  hüceyrəyə  və 
hüceyrədən xarici mühitə keçməsi osmos və diffuziya qanunları əsasında, 
habelə faqositoz və pinositoz yolu ilə baş verir. 
 
Sitoplazma  və  hüceyrə  orqanoidləri 
 
İşıq mikroskopunun çox da güclü olmayan böyütməsi ilə sitoplazma 
ilk  tədqiqatçılara  homogen  amorf  maddə  kimi  görünmüşdür.  Elektron 
mikroskopu  ilə  sitoplazmatik  matriksin  incə  quruluşu  öyrənilmişdir  və 
məlum olmuşdur ki, sitoplazmatik matriks homogen və ya toz dənəcikləri 
şəklində olur. 
Sitoplazmanın  85%-i  sudan,  10%-i  isə  zülallardan,  qalan  5%-i  isə 
digər  maddələrdən  ibarətdir.  Heyvan  hüceyrələrində  sitoplazma  kolloid 
maddə  olub  iki:  daxili  –  endoplazma  və  xarici  ektoplazma  qatından 
ibarətdir.  Bunlar  qalınlıqlarına  görə  fərqlənirlər.  Sitoplazmanın 
endoplazma  hissəsində  müxtəlif  ölçüdə  və  quruluşda  orqanoidlər: 
endoplazmatik  şəbəkə,  Holci  aparatı,  mitoxondrilər,  lozosomlar, 
ribosomlar,  hüceyrə  mərkəzi  və  s.  vardır.  Bunlardan  başqa,  sitoplazmada 
hüceyrə  törəmələri  –  yağ  damlaları,  qlikogen,  zülali  kristallar  və 
piqmentlər olur. 
 
Endoplazmatik  şəbəkə 
 
1945-ci  ildə  K.Porter  öz  əməkdaşları  ilə  birlikdə  elektron  mikros- 
kopunda, hüceyrələrin mərkəzi hissəsində böyük miqdarda xırda vakuol və 
kanal  yığımı  aşkar  etmişlər.  Onlar  bir-biri  ilə  birləşərək  çox  da  sıx 
olmayan  tor  əmələ  gətirir.  Bu  orqanel  endoplazmatik  tor  və  ya 
endoplazmatik şəbəkə adlandırıldı. Endoplazmatik şəbəkə iki formada ola 
bilər: qranulyar (nahamar) və aqranulyar (hamar). 

---

 
~ 40 ~ 
Qranulyar  endoplazmatik  torun  membranları  üzərində  çoxlu  sayda 
xırda  qranullar  aşkar  edilmişdir.  Bu  qranullar  ribosomlardır  və  onlar 
endoplazmatik  şəbəkəyə  kələ-kötürlük  verir.  Qranulyar  endoplazmatik 
şəbəkənin  səthində  zülalların  sintezi  gedir.  Bundan  başqa  qranulyar 
endoplazmatik tor sintez olunan zülalların hüceyrədaxili həzm prosesində 
iştirak  edən  fermentlərin  sintezində  də  iştirak  edir.  Aqranulyar 
endoplazmatik  şəbəkənin  membranlarında  isə  lipid  və  karbohidratların 
sintezi gedir. 
Mitoxondrilər  1898-ci  ildə  alman  tədqiqatçısı  Benda  tərəfindən 
kəşf  edilmişdir.  Bir  sıra  alimlərin  sonralar  apardıqları  tədqiqatlar 
mitoxondriləri  həm  heyvan,  həm  də  bitki  hüceyrələri  üçün  ayrılmaz 
komponent  olduğunu  müəyyən  etdi.  Yalnız  bakteriyalar  və  göy-yaşıl 
yosunlarin, habelə onurğalı heyvan eritrositlərində mitoxondri olmur. 
Hüceyrədə  mitoxondrilərin  sayı  hüceyrələrin  tipindən,  inkişaf 
mərhələsindən  və  funksional  vəziyyətindən  asılı  olaraq  dəyişir.  Adətən 
onların sayı bir neçə ədəddən bir neçə yüzə qədər ola bilər. 
Mitoxondrilərin əsas funksiyası ATF sintez etməkdir. Buna görə də 
mitoxondriləri  hüceyrənin  “enerji  stansiyası”  adlandırılar.  Sintez  prosesi 
daxili membranda submikroskopik vahidlərin tərkibində xüsusi fermentlər 
dəsti və oksidləşmə-reduksiya reaksiyaları prosesində iştirak edən elektron 
daşıyıcıları  vardır.  Beləliklə,  mitoxondrilər  həm  ATF  sintezi  və  onların 
sitoplazmada daşınmasında, həm də hüceyrə tənəffüsündə iştirak edir. 
Mitoxondrilər  ilk  və  ya  ana  mitoxondrilərin  bölünməsi  yolu  ilə 
törədiyi müəyyən edilmişdir. Bu özünütörətmə onların tərkibində DNT-nin 
olması sayəsində mümkün olur. 
Ribosomlar.  1955-ci  ildə  Xuatson  və  Xem  sitoplazmada  sərbəst 
ribosomların  varlığını  göstərmişlər.  Sitoplazmada  sərbəst  ribosomlar  tək-
tək,  yaxud  kiçik  qruplarla  yerləşir.  Qruplarla  yerləşən  ribosomlar 
poliribosom və ya polisomlar adlanır. 
Elektron-mikroskopik 
tədqiqatlar 
göstərmişdir 
ki, 
sərbəst 
ribosomlar  iki  submikroskopik  vahiddən  (böyük  və  kiçik)  ibarətdir. 
Tərkibində  hüceyrənin  80-90%  r-RNT-si  və  zülal  vardır.  Ribosomların 
əsas  funksiyası  hüceyrədə  nüvənin  nəzarəti  altında  zülalları  sintez 
etməkdir. 
Hüceyrə  mərkəzi  və  ya  sentrosom  –  iki  komponentdən  ibarətdir: 
sentriollardan və sitoplazmanın xüsusi differensiasiya olunmuş sahəsindən 
–  sentrosferadan.  Hüceyrənin  bölünməsində  axromatin  iylərin  əmələ 
gəlməsində,  sentriolların  qütblərə  çəkilməsində  və  axromatin  iylərin 
vasitəsi ilə xromosomların qütblərə hərəkət etməsində sentrosom əsas rol 

---