~ 63 ~
öz tədqiqatlarını başa çatdırdıqdan sonra 1865-ci il martın 8-də
təbiətşünaslıq cəmiyyəti qarşısında çıxış edir. Lakin tədqiqat üzvləri
Mendelin tədqiqatlarının əsas ideyasını başa düşmədikləri üçün işə çox
soyuqqanlı yanaşırlar. Bütün bunlara baxmayaraq 1866-cı ildə cəmiyyətin
elmi əsərlədində nəşr edirlər. 1900-cu ildə hollandiyalı alim Q. De Friz
bir-birindən bir, yaxud iki əlamətlə fərqlənən çiçəkli bitki sortlarını
çarpazlaşdırmaqla Mendelin nəticələrinə uyğun nəticələr almışdır. Onun
nəticələri nəşr olunandan iki ay əvvəl isə Almaniyada Karl Korrensin
qarğıdalı bitkisinin müxtəlif əlamətlərə malik sortlarını çarpazlaşdırmaqla
parçalanmanın qanunauyğunluqları haqqında məqaləsi kəşf edilmişdir.
Yenə də həmin ildə avstraliyalı K.Çermak tədqiqatlarının nəticələrini
“noxudda süni çarpazlaşmalar haqqında” məqaləsində verməklə Mendelin
nəticələrinin doğruluğunu sübut etmişdir. Göründüyü kimi Mendel özü və
onun çıxardığı qanunlar yenidən kəşf edilmiş oldu. Beləliklə,
eksperimental genetika inkişaf etməyə başladı.
Böyük çex alimi Qreqor Mendel 1884-cü ildə yanvar ayında 62
yaşında vəfat etmişdir.
Q.Mendelin klassik təcrübələrinin xüsusiyyətləri
İrsiyyətin nəslə ötürülmə qanunlarının aşkara çıxarılmasında Mendel
təlimi çox mühüm yer tutdu. Mendelin işləri ilə genetika elminin təməli
qurulmağa başladı. Mendel öz təcrübələrinə başlamazdan əvvəl, bir neçə il
təcrid edilmiş sahələrdə həmin toxumları əkmiş, içərisindən öyrənilən
əlamətə xas olanları seçib təkrar əkmiş və yenə içərisində seçmə
aparmışdır. Beləliklə, öyrənilən əlamətə görə təmiz nəsil aldıqdan sonra,
onların üzərində tədqiqat işi aparmağa başlamışdır. Bir-birindən kəskin
fərqlənən cütləri seçmiş və onları çarpazlaşmışdır. Bunun üçün Mendel
sarı rəngli ana bitki dənələri və yaşıl rəngli ata bitki dənələrini seçəndən
sonra toxumaları əkmiş və vegetasiya dövrünün müəyyən mərhələsində
ana bitkinin çiçəyini ehtiyatla açmış, erkəkciyini çaxarmış və ata bitkidən,
yəni yaşıl rəngli noxud bitkisindən götürülmüş tozcuqla dişiciyi
tozlandırmışdır.
Mendelin irsilik qanunlarını öyrənmək məqsədilə apardığı
təcrübələrdə qazandığı nailiyyətlərə səbəb aşağıdakılar oldu:
1.
Mendel çarpazlaşdırılan bitkilərin yalnız bir və ya bir neçə
əlamətlərinin nəslə ötürülməsini ayrılıqda izləyirdi, başqa əlamətləri
nəzərə almırdı. Bu üsul Mendelə bir və ya bir neçə cüt əlamətin
valideynlərdən nəslə keçməsinin qanunauyğunluqlarını kəşf etməyə imkan
~ 64 ~
verdi.
Nəsildə alternativ əlamətlərin (çiçəyin qırmızı-ağ, toxumun sarı-yaşıl
rəngi, toxumun hamar-qırışıq forması, bitkinin hündür və alçaq boyu və s.)
irsiliyi izlənilirdi. Hər cüt alternativ əlamətin irsiliyi br neçə nəsil boyu
ayrılıqda qeyd olunurdu. Hər bir fərdin verdiyi nəslin əlamətləri bir neçə
nəsildə ayrılıqda analiz edilirdi.
2.
Mendel təcrübə üçün əlverişli obyekt olan noxud bitkisini
seçmişdi. Noxud öz-özünü tozlayan birillik bitki olduğundan genetik
cəhətdən əlverişli bir obyekt oldu.
3.
Noxud bitkiləri arasında təcrübə üçün bir-birindən müxtəlif
əlamətləri ilə - rəng, forma və s. kəskin fərqlənən 22-yə qədər müxtəlif
sortları vardır. Buna görə də təcrübələr üçün imkanlar çoxdu.
4.
Mendel öz təcrübələrinin nəticələrini riyazi cəhətdən təhlil
etməklə genetik analiz üsulunu yaratdı. Bu məqsədlə o, öyrənilən hər
əlamətə latın əlifbası ilə ad verdi və bununla aldığı nəticələri təhlil etməyi
xeyli asanlaşdırdı.
Sadaladığımız bu şərtlər Mendelə əsas irsilik qanunlarını kəşf etməyə
imkan yaratdı.
Genetik işarələr və terminlər
Mendel qanunlarını və digər genetik hadisələri izah edərkən bir sıra
şərti işarələrdən və terminlərdən istifadə olunur. Bu şərti işarələr
aşağıdakılardır:
X – şarpazlaşma işarəsi
♀ - dişi fərd ( əlində güzgü tutan gözəllik ilahəsi Venera)
♂ - erkək fərd ( Mars işarəsi, oxatan)
P – parenta – valideyn
F – Filli – nəsil, övlad
Çarpazlaşmanın nəticələrini və digər genetik prosesləri izah edərkən
aşağıdakı genetik anlayışlardan, terminlərdən istifadə olunur:
Fenotip – orqanizmin zahirən görünən əlamət və xüsusiyyətlərinin
cəmidir.
Genotip – orqanizmdə diploid xromosom dəstində olan bütün
genlərin cəmidir.
Homoziqot orqanizm – eyni qametlərin birləşməsindən əmələ gələn
və nəsildə parçalanma verməyən orqanizmdir.
Heteroziqot orqanizm – müxtəlif tip qametlərin birləşməsindən
əmələ gələn və nəsildə parçalanma verən orqanizmdir.
Allemorf gen – alternativ əlaməti müəyyən edən bir cüt gen.
~ 65 ~
Allel – cüt genlərdən biri.
Monohibrid çarpazlaşdırma
İrsiyyətin qanunauyğunluqlarını öyrənmək üçün Mendel bir-birindən
bir və bir neçə cüt əlamətlə fərqlənən mədəni noxud sortlarını
çarpazlaşdırmışdı. Bu sortlar bir-birindən toxumlarının rənginə (məs., sarı
və yaşıl) bitkilərin boyuna (məs., hündür və alçaq) görə aydın gözə çarpan
əlamətlərlə fərqlənir. Bu saydığımız qoşa əlamətlər – sarı-yaşıl, hamar-
qırışıq və i.a. allel və ya alternativ əlamətlər adlanır. Allel əlamətlərin
orqanizmdə inkişafını təmin edən, yəni meydana çıxmasına səbəb olan
genlərə də allel genlər deyilir. Bəzi ədəbiyyatda allel istilahı allelomorf da
yazılır. Allel əlamətlər, başqa sözlə desək, cüt (qoşa) əlamətlərdir.
Mendel əvvəlcə yalnız bir əlamətin alternativ formalarının, yəni
noxudun toxumlarının rənginin irsən keçməsi üzərində müşahidə
aparmışdır. Bir cüt alternativ əlaməti ilə fərqlənən valideynlərin
çarpazlaşdırılmasına monohibrid çarpazlaşdırma deyilir. Toxumlarının
rəngi sarı olan noxud b itkisi ilə toxumlarının rəngi yaşıl olan noxud
bitkilərini çarpazlaşdırmış və müşahidə etmişdir ki, birinci nəsildə bütün
bitkilərin toxumlarının rəngi sarı olmuşdur. Mendel birinci nəsildə üzə
çıxan əlaməti dominant, gizli halda qalan əlaməti isə resessiv əlamət
adlandırmışdır. Bu misalda birinci nəsildə üzə çıxan sarı rəng dominant
əlamət, gizli halda qalan yaşıl rəng isə resessiv əlamətdir. Q.Mendel irsi
əlamətlərin amillərini latın əlifbası hərfləri ilə göstərməyi təklif etmişdir.
Dominant əlamətlər əlifbanın böyük hərfləri (A, B, C, D və s.) ilə, resessiv
əlamətlər isə əlifbanın kiçik hərfləri ilə (a, b, c, d və s.) ilə göstərilir.
Məlumdur ki, orqanizmin hər bir somatik hüceyrısinin diploid
xromosom yığımı (24) vardir, yəni bütün xromosomlar cütdür. Bu isə o
deməkdir ki, ziqotda həmişə eyni genin iki alleli olacaqdır. Hər bir irsi
amil, yaxud gen iki halda ( A və a) ola bilər. Bunlar, yəni A və a eqni bir
əlamətin allelləridir. Məsələn, Noxudun toxumlarının rəngini idarə edən
A-sarılıq geni və a-yaşıllıq geni rəng əlamətinin allelləridir. Əgər sarı
rəngin dominant allelini “ A” ilə, yaşıllıq rəngin resessiv allelini isə “ a” ilə
göstərsək, onda valideyn cütlərindən birində müvafiq surətdə AA allelləri,
digərində isə aa allelləri olacaqdır. Bir genin eyni allellərinə ( AA yaxud
aa) malik orqanizmlərə homoziqot bir genin müxtəlif allellərinə ( Aa)
malik orqanizmlər isə heteroziqot orqanizmlər isə heteroziqot orqanizmlər
adlanır.
Dostları ilə paylaş: |