Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU

 
~ 63 ~ 
öz  tədqiqatlarını  başa  çatdırdıqdan  sonra  1865-ci  il  martın  8-də 
təbiətşünaslıq  cəmiyyəti  qarşısında  çıxış  edir.  Lakin  tədqiqat  üzvləri 
Mendelin  tədqiqatlarının  əsas  ideyasını  başa  düşmədikləri  üçün  işə  çox 
soyuqqanlı yanaşırlar. Bütün bunlara baxmayaraq 1866-cı ildə cəmiyyətin 
elmi  əsərlədində  nəşr  edirlər.  1900-cu  ildə  hollandiyalı  alim  Q.  De  Friz 
bir-birindən  bir,  yaxud  iki  əlamətlə  fərqlənən  çiçəkli  bitki  sortlarını 
çarpazlaşdırmaqla  Mendelin  nəticələrinə  uyğun  nəticələr  almışdır.  Onun 
nəticələri  nəşr  olunandan  iki  ay  əvvəl  isə  Almaniyada  Karl  Korrensin 
qarğıdalı bitkisinin müxtəlif əlamətlərə malik sortlarını çarpazlaşdırmaqla 
parçalanmanın  qanunauyğunluqları  haqqında  məqaləsi  kəşf  edilmişdir. 
Yenə  də  həmin  ildə  avstraliyalı  K.Çermak  tədqiqatlarının  nəticələrini 
“noxudda süni çarpazlaşmalar haqqında” məqaləsində verməklə Mendelin 
nəticələrinin doğruluğunu sübut etmişdir. Göründüyü kimi Mendel özü və 
onun  çıxardığı  qanunlar  yenidən  kəşf  edilmiş  oldu.  Beləliklə, 
eksperimental genetika inkişaf etməyə başladı. 
Böyük  çex  alimi  Qreqor  Mendel  1884-cü  ildə  yanvar  ayında  62 
yaşında vəfat etmişdir. 
 
Q.Mendelin klassik təcrübələrinin xüsusiyyətləri 
 
İrsiyyətin nəslə ötürülmə qanunlarının aşkara çıxarılmasında Mendel 
təlimi  çox  mühüm  yer  tutdu.  Mendelin  işləri  ilə  genetika  elminin  təməli 
qurulmağa başladı. Mendel öz təcrübələrinə başlamazdan əvvəl, bir neçə il 
təcrid  edilmiş  sahələrdə  həmin  toxumları  əkmiş,  içərisindən  öyrənilən 
əlamətə  xas  olanları  seçib  təkrar  əkmiş  və  yenə  içərisində  seçmə 
aparmışdır.  Beləliklə,  öyrənilən  əlamətə  görə  təmiz  nəsil  aldıqdan  sonra, 
onların  üzərində  tədqiqat  işi  aparmağa  başlamışdır.  Bir-birindən  kəskin 
fərqlənən  cütləri  seçmiş  və  onları  çarpazlaşmışdır.  Bunun  üçün  Mendel 
sarı  rəngli  ana  bitki  dənələri  və  yaşıl  rəngli  ata  bitki  dənələrini  seçəndən 
sonra  toxumaları  əkmiş  və  vegetasiya  dövrünün  müəyyən  mərhələsində 
ana bitkinin çiçəyini ehtiyatla açmış, erkəkciyini çaxarmış və ata bitkidən, 
yəni  yaşıl  rəngli  noxud  bitkisindən  götürülmüş  tozcuqla  dişiciyi 
tozlandırmışdır. 
Mendelin  irsilik  qanunlarını  öyrənmək  məqsədilə  apardığı 
təcrübələrdə qazandığı nailiyyətlərə səbəb aşağıdakılar oldu: 
1.
 
Mendel  çarpazlaşdırılan  bitkilərin  yalnız  bir  və  ya  bir  neçə 
əlamətlərinin  nəslə  ötürülməsini  ayrılıqda  izləyirdi,  başqa  əlamətləri 
nəzərə  almırdı.  Bu  üsul  Mendelə  bir  və  ya  bir  neçə  cüt  əlamətin 
valideynlərdən nəslə keçməsinin qanunauyğunluqlarını kəşf etməyə imkan 

---

 
~ 64 ~ 
verdi. 
Nəsildə alternativ əlamətlərin (çiçəyin qırmızı-ağ, toxumun sarı-yaşıl 
rəngi, toxumun hamar-qırışıq forması, bitkinin hündür və alçaq boyu və s.) 
irsiliyi  izlənilirdi.  Hər  cüt  alternativ  əlamətin  irsiliyi  br  neçə  nəsil  boyu 
ayrılıqda qeyd olunurdu. Hər bir fərdin verdiyi nəslin əlamətləri bir neçə 
nəsildə ayrılıqda analiz edilirdi. 
2.
 
Mendel  təcrübə  üçün  əlverişli  obyekt  olan  noxud  bitkisini 
seçmişdi.  Noxud  öz-özünü  tozlayan    birillik  bitki  olduğundan  genetik 
cəhətdən əlverişli bir obyekt oldu. 
3.
 
Noxud  bitkiləri  arasında  təcrübə  üçün  bir-birindən  müxtəlif 
əlamətləri  ilə  -  rəng,  forma  və  s.  kəskin  fərqlənən  22-yə  qədər  müxtəlif 
sortları vardır. Buna görə də təcrübələr üçün imkanlar çoxdu.  
4.
 
Mendel  öz  təcrübələrinin  nəticələrini  riyazi  cəhətdən  təhlil 
etməklə  genetik  analiz  üsulunu  yaratdı.  Bu    məqsədlə  o,  öyrənilən  hər 
əlamətə latın əlifbası ilə ad verdi və bununla aldığı nəticələri təhlil etməyi 
xeyli asanlaşdırdı. 
Sadaladığımız bu şərtlər Mendelə əsas irsilik qanunlarını kəşf etməyə 
imkan yaratdı.  
 
Genetik işarələr və terminlər 
 
Mendel qanunlarını və digər genetik hadisələri izah edərkən bir sıra 
şərti  işarələrdən  və  terminlərdən  istifadə  olunur.  Bu  şərti  işarələr 
aşağıdakılardır: 
X – şarpazlaşma işarəsi 
♀ - dişi fərd ( əlində güzgü tutan gözəllik ilahəsi Venera) 
♂ - erkək fərd ( Mars işarəsi, oxatan) 
P – parenta – valideyn 
F – Filli – nəsil, övlad 
Çarpazlaşmanın nəticələrini və digər genetik prosesləri izah edərkən 
aşağıdakı genetik anlayışlardan, terminlərdən istifadə olunur: 
Fenotip  –  orqanizmin  zahirən  görünən  əlamət  və  xüsusiyyətlərinin 
cəmidir. 
Genotip  –  orqanizmdə  diploid  xromosom  dəstində  olan  bütün 
genlərin  cəmidir. 
Homoziqot  orqanizm  –  eyni  qametlərin  birləşməsindən  əmələ  gələn 
və nəsildə parçalanma verməyən orqanizmdir. 
Heteroziqot  orqanizm  –  müxtəlif  tip  qametlərin  birləşməsindən 
əmələ gələn və nəsildə parçalanma verən orqanizmdir.  
Allemorf gen – alternativ əlaməti müəyyən edən bir cüt gen. 

---

 
~ 65 ~ 
Allel – cüt genlərdən biri. 
 
Monohibrid çarpazlaşdırma 
 
İrsiyyətin qanunauyğunluqlarını öyrənmək üçün Mendel bir-birindən 
bir  və  bir  neçə  cüt  əlamətlə  fərqlənən  mədəni  noxud  sortlarını 
çarpazlaşdırmışdı. Bu sortlar bir-birindən toxumlarının rənginə (məs., sarı 
və yaşıl) bitkilərin boyuna (məs., hündür və alçaq) görə aydın gözə çarpan 
əlamətlərlə  fərqlənir.  Bu  saydığımız  qoşa  əlamətlər  –  sarı-yaşıl,  hamar-
qırışıq  və  i.a.  allel  və  ya  alternativ  əlamətlər  adlanır.  Allel  əlamətlərin 
orqanizmdə  inkişafını  təmin  edən,  yəni  meydana  çıxmasına  səbəb  olan 
genlərə də allel genlər deyilir. Bəzi ədəbiyyatda allel istilahı allelomorf da 
yazılır. Allel əlamətlər, başqa sözlə desək, cüt (qoşa) əlamətlərdir.  
Mendel  əvvəlcə  yalnız  bir  əlamətin  alternativ  formalarının,  yəni 
noxudun  toxumlarının  rənginin  irsən  keçməsi  üzərində  müşahidə 
aparmışdır.  Bir  cüt  alternativ  əlaməti  ilə  fərqlənən  valideynlərin 
çarpazlaşdırılmasına  monohibrid  çarpazlaşdırma  deyilir.  Toxumlarının 
rəngi  sarı  olan  noxud  b  itkisi  ilə  toxumlarının  rəngi  yaşıl  olan  noxud 
bitkilərini  çarpazlaşdırmış  və  müşahidə  etmişdir  ki,  birinci  nəsildə  bütün 
bitkilərin  toxumlarının  rəngi  sarı  olmuşdur.  Mendel  birinci  nəsildə  üzə 
çıxan  əlaməti  dominant,  gizli  halda  qalan  əlaməti  isə  resessiv  əlamət 
adlandırmışdır.  Bu  misalda  birinci  nəsildə  üzə  çıxan  sarı  rəng  dominant 
əlamət,  gizli  halda  qalan  yaşıl  rəng  isə  resessiv  əlamətdir.  Q.Mendel  irsi 
əlamətlərin  amillərini  latın  əlifbası  hərfləri  ilə  göstərməyi  təklif  etmişdir. 
Dominant əlamətlər əlifbanın böyük hərfləri (A, B, C, D və s.) ilə, resessiv 
əlamətlər isə əlifbanın kiçik hərfləri ilə (a, b, c, d və s.) ilə göstərilir.  
Məlumdur  ki,  orqanizmin  hər  bir  somatik  hüceyrısinin  diploid 
xromosom  yığımı  (24)  vardir,  yəni  bütün  xromosomlar  cütdür.  Bu  isə  o 
deməkdir  ki,  ziqotda  həmişə  eyni  genin  iki  alleli  olacaqdır.  Hər  bir  irsi 
amil, yaxud gen iki halda (A və a) ola bilər. Bunlar, yəni A və a eqni bir 
əlamətin  allelləridir.  Məsələn,  Noxudun  toxumlarının  rəngini  idarə  edən 
A-sarılıq  geni  və  a-yaşıllıq  geni  rəng  əlamətinin  allelləridir.  Əgər  sarı 
rəngin dominant allelini “A” ilə, yaşıllıq rəngin resessiv allelini isə “a” ilə 
göstərsək, onda valideyn cütlərindən birində müvafiq surətdə AA allelləri, 
digərində  isə  aa  allelləri  olacaqdır.  Bir  genin  eyni  allellərinə  (AA  yaxud 
aa)  malik  orqanizmlərə  homoziqot  bir  genin  müxtəlif  allellərinə  (Aa) 
malik orqanizmlər isə heteroziqot orqanizmlər isə heteroziqot orqanizmlər 
adlanır. 
                 
 
 

---