Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU

 
~ 87 ~ 
çarpazlaşdırdı.  Bu  cür  çarpazlaşdırmada  iki  cüt  allel  iştirak  edir:  1.  Sarı-
yaşıl; 2. Hamar-qırışıq. O, hər cüt alleli böyük və kiçik hərflərlə belə işarə 
etdi:  Sarı-AA,  yaşıl-aa,  hamar-BB,  qırışıq-bb.  Bu  çarpazlaşdırmanı 
hərflərlə belə yazmaq olar: 
 
 
 
 
         
sarı hamar 
 
 yaşıl qırışıq 
 
 
 
 
  AABB 
   x 
      aabb 
 
 
 
     Qametlər      AB   
 
        ab 
 
 
 
    F
1
                   AaBb 
 
 
 
 
 
   sarı hamar 
 
F
1
-də  alınan  diheteroziqot  orqanizmlər  meyoz  prosesində  4  cür 
qamet hazırlayır. Allel genlərdən qametlərə ancaq biri düşür.  
F
1
 – AaBb qametlər – AB, Ab, aB, ab 
Diheteroziqot orqanizmin verdiyi 4 tipdə qametlərin eyni ehtimalda 
mayalanmaslndan  16  kombinasiya,  4  fenotip  və  4  genotip  gözlənilir.  Bu 
kombinasiyaları  almaq,  yerləşdirmək,  fenotipcə  və  genotipcə  analizdən 
keçirmək üçün Pennet cədvəlindən istifadə edirlər. 
Deməli, dihibrid çarpazlaşdırmadan alınan birinci nəsildə (F
1
-də) iki 
cüt əlamətin genləri A, a, B, b bir orqanizmdə toplanmalarına baxmayaraq, 
qamet hazırlanarkən asılı olmadan aralanır, paylanır və mayalanmada, yəni 
ikinci    nəsil  (F
2
)  aldıqda  hər  cüt  allelin  əlamətləri  3:1  nisbətində  alınır. 
Buradan Mendel əlamətlərin sərbəst paylanması qanununu çıxarmışdır. 
Mendel  bu  qanunu  F
2
-də  alınan  noxudların  fenotiplərinə  görə  miqdarını 
hesabladıqda kəşf etmişdir. 
F
2
-də Mendel 556 noxud almışdı. Bunlardan sarı-hamar – 315,  sarı-
qırışıq  –  101,  yaşıl-hamar  –  108,  yaşıl-qırışıq  –  32  ədəd  olmuşdur.  Bu 
rəqəmlər  nəzəri  9:3:3:1  nisbətlərindən  çox  az  fərqlənir.  Lakin  qeyd 
etməliyik  ki,  təcrübə  daha  geniş  ölçüdə  aparıldıqda  nəzəri  nəticələrlə 
təcrübədən çıxan nəticələr arasında fərqlər azalmış olur. 
 

---

 
~ 88 ~ 
 
   
 
 
 
  
 
Şəkil 25. Dihibrid çarpazlaşma. 
 
Cədvəldə  göstərilən  16  kombinasiyanı  xarici  görünüşlərinə  görə 
təhlil etdikdə 9:3:3:1 – nisbətlərdə, 4 cür fenotipə rast gəlirik: 
1. 
Sarı-hamar – 9 
2. 
Sarı-qırışıq – 3  
3. 
Yaşıl-hamar – 3 
4. 
Yaşıl-qırışıq – 1 
Asan olsun deyə cədvəli iki hərflə (fenotipik radikalla analiz edirlər). 
1.
 
AB – sarı-hamar – 9 
2.
 
Ab – sarı-qırışıq – 3 
3.
 
aB – yaşıl-hamar – 3 
4.
 
ab – yaşıl-qırışıq – 1 
16  kombinasiyada  hər  cüt  allelin  miqdarı  ayrı-ayrı  hesablandıqda 
Mendelin  üçüncü  qanunu  aşkara  çıxır.  Əvvəlcə  ikinci  cüt  alleli  nəzərə 
almadan ancaq birinci cüt alleli götürək: 
 
 
Sarı – 12; yaşıl – 4 = 3:1 
İndi ikinci cüt alleli gözdən keçirək: 
 
 
Hamar – 12; qırışıq – 4 = 3:1. 
Deməli,  dihibrid  çarpazlaşmada  ayrı-ayrı  cüt  əlamətlərin  irsiliyi 
sərbəst  gedərək,  bir-biri  ilə  mümkün  olan  kombinasiyaları  yaradır.  Əgər 
valideynlərdə  hamar  forma  ilə  sarı  rəng,  qırışıq  forma  ilə  yaşıl  rəng 

---

 
~ 89 ~ 
birləşirsə,  ikinci  nəsildə  iki  yeni  kombinasiyalı  qeyri-allel  əlamətlər: 
hamar-yaşıl,  qırışıq-sarı  meydana  çıxır.  Beləliklə  F
2
-də  analizedici 
çarpazlaşmada olduğu kimi kombinasiya dəyişkənliyi müşahidə edilir. 
Dihibrid  çarpazlaşdırmanın  ikinci  nəslin  genotipcə  analiz  etdikdə 
aşağıdakı nisbətlərdə 9 genotipə rast gəlirik: 
                    AABB – 1 
 
 
 
5. Aabb – 1    sarı-qırışıq 
1.
 
AABb – 2 
     
 
 
6. Aabb – 2  
2.
 
AaBB – 2 
 sarı-hamar   
7. aaBB – 1    yaşıl-hamar 
3.
 
AaBb – 4 
 
 
 
8. aaBb – 2     
9.       aabb – 1   yaşıl-qırışıq 
 
Nə üçün iki qeyri-allel genlər sərbəst parçalanır? Buna səbəb hər cüt 
allelin  müxtəlif  homoloji  xromosomlarda  yerləşmələridir.  Məlum  olduğu 
üzrə hər cüt homoloji xromosomlar meyoz prosesində bir-birindən ayrılır, 
əmələ  gələn  cinsiyyət  hüceyrələrinə  bunlardan  ancaq  biri  düşür.  Bunu 
yaxşı  başa  düşmək  üçün  aşağıdakı  şəkildə  dihibrid  çarpazlaşmanı 
xromosomlarla izah edək   (şəkil 26). 
Şəkildə  göründüyü  kimi  A  və  a  allelləri  uzun  xromosomlarda 
yerləşmişsə, Bb allelləri ona homoloji olmayan başqa qısa xromosomlarda 
yerləşmişlər. Dominant allellər tünd rənglə, resessiv allellər isə açıq rənglə 
göstərilmişdir. 
 
Şəkil 26. Dihibrid çarpazlaşmada əlamətlərin sərbəst paylanması 
qanununun xromosomlarla izahı 

---

 
~ 90 ~ 
Trihibrid  çarpazlaşdırma.  Mendel  3  allel  ilə  fərqlənən  noxud 
sortlarını da çarpazlaşdırmışdır:  
1-ci cüt allel – Aa 
2-ci cüt allel – Bb 
3-cü cüt allel – Cc 
Bu alleləri nəzərə almaqla çarpazlaşdırmanı yazaq: 
 
         
 P-AABBCC 
 
 
 
     aabbcc 
         Qametlər- ABC 
   
 
                abc 
 
      
 
        F
1
 
 
  AaBbCc 
 
F
1
-də  alınan  hər  bir  triheteroziqot  hibrid  (meyoz  prosesində)  8  tip 
qamet hazırlayır: 
ABC, Abc, Abc, AbC, aBC, aBc, abC, abc. 
Birinci nəsil hibridində 8 tip tozcuq və 8 tip yumurtacıq əmələ gəlmiş 
olur ki, bunları da cədvəl üzrə yerləşdirsək, 64 kombinasiya nəticəsində 8 
fenotip almış olarıq: 27:9:9:9:3:3:3:1. 
Mendel  trihibrid  çarpazlaşmada  aldığı  ikinci  nəsli  genotipcə  təhlil 
etdikdə  görmüşdür  ki,  hər  cüt  allel  digər  cütdən  asılı  olmadan  sərbəst 
olaraq 3:1 nisbətilə parçalanır. 
Trihibrid  çarpazlaşmada  F
2
-də  27  genotip  alınır.  Bunu  müəyyən 
etmək üçün ilk dəfə Pennet cədvəlini tərtib etmək lazımdır. 
Bu qayda üzrə öyrənilən əlamətlərin genləri əgər ayrı-ayrı homoloji 
xromosomlarda  yerləşmişsə,  o  zaman  tetra,  pentahibrid  və  i.  a. 
çarpazlaşdırmada  da hər cüt allel F
2
-də sərbəst paylanacaqdır, yəni hər cüt 
allel  tam  dominantlıqda  3:1  nisbətində  parçalanmalıdır.  Hibridləşdirmədə 
allellər artdıqca fenotipik siniflər də müəyyən ardıcıllıqla artır: 
Monohibrid 3:1 
Dihibrid 9:3:3:1 
Trihibrid 27:9:9:9:3:3:3:1 
Tetrahibrid 81:27:27:27:9:9:9:3:3:3:1 və i.a. Çarpazlaşmalarda ikinci 
nəsildə fenotipcə parçalanma belə bir qanunauyğunluqla gedir: 
(3+1)
1
; (3+1)
2
; (3+1)
3
; (3+1)
4
 və i. a. (3+1)
n
 nisbətləri alınır.  
n  –  qeyri-allel  genlərin  sayını  göstərir.  Deməli,  çarpazlaşdırmada 
alınan müxtəlif fenotipik siniflərin sayı 2
n
 ilə hesablana bilər. 
Belə  ki,  monohibrid  2
1
,  yəni  iki  fenotipik  sinif,  dihibriddə  2
2
=4, 
trihibriddə 2
3
=8 və i. a. fenotipik siniflər alınır. 

---