Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU

 
~ 6 ~ 
hüceyrələrində    poliploidiya–genom  mutasiyalarınin    alınması  istiqamə- 
tində yeni üsulllardan istifadə olunmasında belarus alimləri A.R.Jerbrak və 
L.P.Breslavetsin,  Azərbaycanda  isə  İ.K.Abdullayevin  işləri  təqdirə 
layiqdir.  Bu  mərhələnin  əsası  rus  genetiki  S.S.Çetverikov  (1880-1959), 
ingilis genetikləri R.Fişer və C.Xoldeyn və ABŞ genetiki S.Rayt tərəfindən 
qoyulmuşdur. 
 Genetikanın  inkişfının  dördüncü  mərhələsi  1940-1955-ci  illəri 
əhatə  edir.Bu  dövrün  xarakter  xüsusiyyəti  irsiyyət  və  dəyişkənliyin 
molekulyar  səviyyədə    öyrənilməsidir.  1944-cü  ildə  amerikan  genetiki 
Everi  öz  əməkdaşları  ilə  birgə  irsi  informasiyaların  saxlanılmasında  və 
ötürülməsində  həllledici  rolun  DNT-yə  mənsub  olduğunu  subut  etmişlər. 
Bu  kəşf  molekulyar  genetikanın  başlanğıcını  qoymuşdur.  Molekulyar 
genetikanın  inkişafında  Rusiyada  V.A.Engelqartın  əməkdaşları  ilə, 
Amerikada  biokimyaçı  E.Çarqafın    nuklein  turşularının  biokimyası 
sahəsində apardığı işlər böyuk əhəmiyyət kəsb edir.                                        
Gentikanın  tarixi  inkişafında  beşinci–sonuncu  mərhələ  (1953-cü 
ildən son dövrə qədər) ingilis genetiki F.Krik və amerikan alimi D.Uotson 
tərəfindən 
DNT 
molekulu 
modelinin 
struktur 
formulasını 
müəyyənləşdirməkləri ilə başlanmışdır.  
Bundan sonra 1961-1965-ci illərdə amerika alimləri M.Nirenberq və 
S.Oçao  genetik  kodun  şifrini  açmışlar.  Müəyyən  olunmuşdur  ki, 
dezoksiribonuklein  turşusu  (DNT)  hər  bir  növ  və  fərdə  məxsus  olan 
spesifik irsi informasiyanı özundə saxlayır və bundan əlavə genlər nəhəg 
DNT  molekulunun  funksional  vahididirlər.  Zülalların  sintezi  prosesində 
irsi informasiyalar realizə olunur.  
1969-cu  ildə  ABŞ-da  Q.Korana  əməkdaşları  ilə  ilk  dəfə 
orqanizmdən kənar kimyəvi yolla maya göbələyinin kiçik bir genini sintez 
etmişlər.  1970-ci  illərin  əvvəllərindən  dünyanin  bir  çox  ölkələrində  
spesifik  “revertaza”  fermentinin  köməkliyi  ilə  müxtəlif  prokariot  və 
eukariot  orqanizmlərin  genləri  orqanizmdən  kənar  sintez  olunmuşdur. 
Genlərin  sintezi,  onları  ayırıb  digər  bakteriya  hüceyrələrinə  köçürülməsi 
amin  turşuların,  fermentlərin,  bioloji  aktiv  maddələrin,  hormonların 
alınmasına  geniş  imkanlar  verir.  Genetikanın  bu  istiqaməti  gen 
mühəndisliyi adını almışdır. 
 
 
 
 
 

---

 
~ 7 ~ 
I. İRSIYYƏTIN  MOLEKULYAR  ƏSASLARI 
 
 İrsiyyətin və digər bioloji hadisələrin molekulyar əsaslarını öyrənən 
sahə    molekulyar  biologiya  adlanir.  Molekulyar  biologiyanın  məqsədi 
həyati  proseslərin  əsasında  duran  molekulların  quruluşu,  funksiyası  və 
qarşılıqlı  təsirini  öyrənmək  və  izah  etməkdir.  Həyati  proseslərin  əsasında 
bioloji  polimerlər  adlanan  nəhəng  molekullar,  hər  şeydən  əvvəl  zülallar, 
nuklein  turşuları  və  onların  kompleksləri  durur,  onların  öyrənilməsi 
molekulyar  biologiyanın  əsas  istigamətini  təşkil  edir.  Molekuiyar 
biologiya  əsasən  biokimyadan  törəyərək  özündə  fizika,  kimya,  genetika, 
sitoiogiya və digər əlaqəli elmlərin metodlarını, üsullarını birləşdirir. 
Müasir  dövrdə  molekulyar  biologiya  və  onun  ən  vacib  sahəsi 
molekulyar genetika digər bioloji elmlər arasında əsas mövqe tutur. 
 
Nuklein  turşularının kəşfi 
 
İrsi informasiyaların öyrənilməsində sadədən mürəkkəbə qədər üzvi 
aləmin  bütün  formalarını  təşkil  edən  hüceyrələrin  tərkibinə  daxil  olan 
bioloji polimerlər-nuklein turşuları əsas rol oynayır. 
Nuklein  turşuları  XIX  əsrdə  (1868-ci  ildə)  İohann  Fridrix  Mişer 
tərəfindən  irin  leykositlərində,  sonra  isə  kişi    cinsi  hüceyrəsində 
(spermotozoidlərdə)  aşkar  edilib.  Bu  maddə  nüvədə  aşkar  edildiyi  üçün 
nuklein  (lat.  nukleus-nüvə)  adlandırılmışdır.  Sonralar  nuklein  turşuları 
digər  hüceyrələrdə  və  yalnız  nüvədə  yox  sitoplazmada,  hüceyrə 
orqanoidlərində də tapılıb. 
Nuklein turşularının iki tipi vardır. Əsasən nüvədə (qismən hüceyrə 
orqanoidlərindən  xloroplastlarda  və  mitoxondrilərdə)  dezoksiribonuklein 
turşuları (DNT) üstünlük təşkil edir. 
İnsanin  hər  bir  somatik  hüceyrələrində  6.10
-12
q  DNT,  cinsi 
hüceyrələrində, məs., spermotozoidlərdə 3.10
-12
q DNT olur. 
Sitoplazmada,  həmçinin  qismən  nüvədə  digər  nuklein  turşuları-
ribonuklein turşuları (RNT) olur.  
XX  əsrin  40-50-ci  illərindən  başlayaraq  nuklein  turşularının  irsi 
informasiyaların  ötürülməsində  əhəmiyyətinin  olduğu  barədə  faktlar 
toplanmağa  başladı.  Bu  sahədə  mikroorqanizmlərdən  virus  və  bakte- 
riyaların irsiyyətinin öyrənilməsinin böyük rolu olmuşdur. 
Bu  sahədə  bioloji  tədqiqatların  ən  geniş  istifadə  olunan 
obyektlərindən tütün mozaikası virusudur. Hər virus hissəciyinin uzunluğu 
250  mkm  eni  isə  15  mkm-dir.  Belə  hissəcik  95%  zülal  və  5%  RNT–dən 

---

 
~ 8 ~ 
ibarət kompleks təşkil edir. Elektron mikroskopik müşahidələrlə müəyyən 
olunmuşdur  ki,  zülal  hissə  2200  eyni  qlobulyar  zülal  molekulllarından 
ibarətdir.Virusun hər ştammı nəslinə öz spesifik xüsusiyyətlərini ötürür və 
digər ştammdan zülalın aminturşu tərkibi ilə fərqlənir. 
Tütün  mozaikası  virusunun  RNT  və  zülalı  fərqli  olan  iki  müxtəlif  
ştammı götürülmüşdür, birinci (zülal B
1
, nuklein turşusu H
1
) tütün yarpağı 
üçün virulent, ikinci (zülal B
2, 
nuklein turşusu H
2
), bağayarpağı yarpaqları 
üçün virulentdir. Sonra isə yeni kombinasiyalar: B
1
H
2 
və B
2
H
1
 yaratmışlar, 
bu  zaman    B
2
H
1 
şrammı  B
1
H
1 
ştammına,  B
1
H
2 
isə
   
B
2
H
2 
ştammına 
çevrilmişdir.  Daha  doğrusu  dəyişilmiş  ştammın  tərkibində  hansı  nuklein 
turşusu yerləşirsə onun xassələri irsən keçir. 
Digər bir təcrübə  pnevmokokklarla aparılmışdır. Pnevmokokkların 
iki  əsas  tipi  var:  S-tip-kapsullu  pnevmaniya  törədir  və  R-tip  kapsulsuz 
virulent  deyil,  yəni  pnevmaniya  törətmir.  Təcrübədə  dovşanları  canlı 
kapsulsuz və cansız kapsullu pnevmakokklarla yoluxdurmuşlar. 
Dovşanlar  pnevmaniya  ilə  xəstələnmiş  və  ölmüşlər.  Ölmüş 
dovşanların  bədənindən  götürülmüş  pnevmokokkların  S-tipdə  olduğu 
müəyyən  olunmuşdur,  beləliklə  transformasiya  baş  vermiş  R-tip 
pnevmakokklar  S-tipə  çevrilmişdir.  Bu  transformasiyanin  DNT  sayəsində 
baş  verdiyi  müəyyən    olunmuşdur,  çünki  sonralar  S-tipdən  alınmış  DNT  
R-tip bakteriyalara əlavə olunduqda (və ya R-tiplə yoluxmuş orqanizmlərə 
daxil  edildikdə)  R-tip  pnevmakokkların  S-tipə  transformasiyası  baş 
vermişdir. Bu kəşf çoxlu təcrubələrlə təsdiq olunmuş və DNT-nin genetik 
rolu üçün tutarlı dəlil olmuşdur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 1. Quruluşu və bakterial hüceyrəyə daxil olmasının sxemi 
 
Nuklein  turşularının  genetik  rolunu  təsdiq  edən  digər  təcrübə 
bakterial  viruslarla-bakteriofaqla  aparılmışdır.  Bağırsaq  çöplərinin  T
2
 
faqları  çömçəquyruğu  xatırladır.  O  xaricdən  zülal  təbəqə  ilə  örtülmüş, 
içərisində  isə  DNT  teli  yerləşmişdir.  Faqın  zülalı  radioaktiv  kükürdlə, 

---