Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU

 
~ 44 ~ 
telləri xromonem adlandırmışdır. Xromonemlərin sayı xromosomların növ 
mənsubiyyətindən  və  hüceyrənin  bölünməsinin  bu  və  ya  digər 
mərhələsindən asılıdır. İri xromosomlarda sayı iki, dörd və daha artıq ola 
bilər. Məsələn, politen xromosomlarda 1000-dək xromonem olur. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 14. Xromosomun quruluş sxemi. 
1 – heterozromatin; 2 – sentromer; 3 – xromatid; 4 – xromomerlər; 5 – xromonem; 
6 – xromosom matriksi; 7 – nüvəcik; 8 – peyk satellit; 9 – telomerlər. 
 
Xromonem  DNT-proteid  teldir.  Onun  bütün  uzunu  boyu  DNT  ilə 
zəngin düyünlər – xromomerlər yerləşir. Xromomerlərin yerləşməsi hər bir 
xromosom üçün fərdi xüsusiyyətdir. 
Xromomerlərin  xromosomlarda  spirallaşma  və  despirallaşma 
qabiliyyətindən  asılı  olaraq  heteroxromatin  və  euxromatin  sahələr  ayırd 
edilir. Heteroxromatin sahələrin başlıca xüsusiyyəti onların demək olar ki, 
bütün  xromosom  tsikli  ərzində  kondensasiya  edilmiş  yaxud 
spirallaşdırılmış vəziyyətdə qalmışdır. Morfoloji  cəhətdən heteroxromatin 
sahələr  müxtəlif  dərəcədə  spirallaşan  və  quruluşu  sıx  olan  xromonem 
sahələrdən  ibarətdir.  Heteroxromatin  sahələr  həmişə  spirallaşmış  halda 
olduğu üçün genetik cəhətdən qeyri-fəal olurlar. 
Son iillər eukariot  genomunda nukleotidlərin  ardıcıllığını  müəyyən 
edərkən  məlum  olmuşdur  ki,  heteroxromatin  sahələri  təşkil  edən 
nukleotidlərin  ardıcıllığı  genetik  baxımdan  inertdir,  yəni  genləri  təşkil 
etmir  və  irsi  informasiyaları  kodlaşdırmır.  Bundan  başqa,  heteroxromatin 
sahələr  transkripsiya  olunmur.  Növlərin  çoxunda  heteroxromatin  sahələr 
genomun 10%-dən çoxunu təşkil etmir. 
Euxromatin  xromosom  sahələri  heteroxromatin  sahələrdən  fərqli 
olaraq, hüceyrə tsikli prosesində spirallaşma və despirallaşma, başqa sözlə 
kondensasiya proseslərinə uğrayır. Bu sahələr xromosomların aktiv sahəsi 
olub, hüceyrə üçün səciyyəvi əsas genlər kompleksini saxlayır. Məlumdur 
ki,  DNT  miqdarının  dəyişməsi,  yaxud  euxromatin  sahələrin  zədələnməsi 

---

 
~ 45 ~ 
irsi informasiyaların dəyişməsinə səbəb olur. 
Hazırda  xromosomda  yerləşən  subvahidlərin  sayı  barədə  bir-birinə 
tamamilə  zidd  iki  fərziyyə  vardır.  Xromosomların  polinem  (çoxtelli) 
quruluşu fikrinin tərəfdarları belə hesab edirlər ki, metofaza mərhələsində 
hər  mitotik  xromosom  iki  xromatiddən,  onların  da  hərəsi  təqribən  200A
0
 
diametrli iki fibrildən ibarətdir. Bu fibrillərin hər biri 100A
0
  diametrli  iki 
subfibrildən  təşkil  olunmuşdur.  Subfibrillərin  də  hər  biri  35-40A
0
  iki 
nukleohiston  molekulundan  ibarətdir.  Beləliklə,  hər  bir  xromosom  onun 
boyu uzunu ip kimi burulan 32 ədəd DNT-proteid telindən ibarətdir (şəkil 
15).  Bu  fərziyyə  bir  sıra  tədqiqatlarda  sübut  olunmuşdur  (məs.,  paxla 
bitkisinin kökcüklərində). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 15. Metofaza xromosomlarının quruluş səviyyələrinin sxemi: 
1 – xromosom; 2 – xromatidlər; 3 – yarımxromatidlər; 4 – fibrillər; 
5 – subfibrillər; 6 – nukleohiston molekullar. 
 
Xromosomların  uninem  sapdan  (birtelli)  təşkili  tərəfdarları  belə 
hesab  edirlər  ki,  hər  bir  xromosom  uzunu  boyu  bir  spirallaşmış  teldən 
ibarətdir. Bu fərziyyədə bir sıra tədqiqatlarda sübut olunmuşdur. Məsələn, 
drozofil  xromosomlarının  maya  göbələkləri  xromosomlarının  bir  teldən 
ibarət olması (uninem təşkili) müəyyənləşdirilmişdir. 
Beləliklə,  xromosomların  polinem  və  uninem  quruluşunun 
eksperimental  yolla  öyrənilməsi  eukariot  hüceyrə  xromosomlarının 
prinsipcə  bir-birindən  fərqli  bir  neçə  quruluşunun  olduğunu  ehtimal 
etməyə imkan verir. 
 
Hüceyrənin  bölünməsi 
 
Bölünmə  hüceyrənin  ən  mühüm  xüsusiyyətlərindən  biridir. 
Hüceyrənin bir bölünmədən digər bölünməyədək olan dövrünə həyat tsikli 

---

 
~ 46 ~ 
deyilir.  Məsələn,  bakterial  hüceyrələrdə  həyat  tsikli  20-30  dəqiqə, 
birhüceyrəli  orqanizmlərdə,  məsələn,  infuzor-tərlikdə  12-24  saat,  adi 
amöbdə – 36 saat və s.-dir. 
Hüceyrənin  əsas  bölünmə  üselları  –  amitoz,  mitoz,  endomitoz  və 
meyoz  hüceyrənin  həyat  tsiklinin  yalnız  bir  hissəsidir.  Hüceyrənin  həyat 
tsikli iki dövrə ayrılır: 
1. İnterfaza (iki bölümə arasındakı dövr) 
2. Xüsusi dövr (mitoz). 
İnterfaza dövrü də öz növbəsində üç ardıcıl dövrdən ibarətdir: 
1. Sintezdən əvvəlki dövr – Presintetik dövr – G
1
 dövrü. Bu dövrdə 
hüceyrə  ona  məxsus  olan  fizioloji  prosesləri  həyata  keçirir.  Cavan 
hüceyrələrin sürətlə böyüməsi üçün spesifik zülallar, yağlar, karbohidratlar 
və  s.  sintez  olunur  və  DNT  sintezinə  hazırlıqla  əlaqədar  proseslər  gedir. 
Həmin vaxtda güclü RNT sintezi gedir. Bu, hüceyrədə spesifik zülalların 
toplanması ilə sübut olunur. 
Presintetik  dövrdə  habelə  nukleotid-fosfokinaza  fermenti  sintez 
olunur. Bu proseslər göstərir ki, G
1
 – dövrü DNT-nin sintezi üçün hazırlıq 
mərhələsi hesab olunur. 
2.  Sintetik  dövr  –  S  –  dövrü.  Bu  dövrdə  DNT  molekulu 
reduplikasiya olunur. 
DNT  molekulunun  sintezi  üçün  hüceyrənin  nüvəsində  –  DNT 
molekulunu yaradan dörd nukleozid trifosfatın 
– DNT polimeraza; 
–  polimerləşmə  prosesinin  getməsi  üçün  zəruri  olan  maqnezium 
ionlarının olması zəruridir. 
Müəyyən  edilmişdir  ki,  hüceyrə  sitoplazmasında  DNT  molekulu 
prosesləri ilə paralel histonların intensiv sintezi müşahidə edilir. Histonlar 
sonradan nüvəyə miqrasiya edir və orada DNT molekulu ilə rabitəyə girir. 
Sintetik  dövrün  müddəti  nisbətən  sabitdir  və  reduplikasiya  prosesində 
iştirak edən rüşeym hüceyrələrinin mitotik tsiklinə 11 saat tələb olunursa, 
bunun  3,5  saatı  presintetik  dövrün,  5,5  saatı  isə  sintetik  dövrün  payına 
düşür.  Sintetik  dövrün  5,5  saat  çəkməsi  onunla  əlaqədardır  ki,  DNT-nin 
molekulyar komponentinin müxtəlif sahələri eyni vaxtda ikiləşmir. 
3.  Postsintetik  dövr  –  G
2
  dövrü  –  RNT  və  hüceyrənin  bölünməsi 
üçün zəruri olan zülalların sintezi davam edir, hüceyrə mərkəzi bölünməyə 
başlayır  və  əmələ  gəlmiş  hər  bir  sentriol  qütblərə  çəkilir.  Bu  dövrdə 
mitotik  iyin  zülallarının  sintezində  iştirak  edən  r-RNT  ribosomlarının  və 
mitozun keçməsi üçün zəruri olan m-RNT-nin sintezi də gedir. Postsintetik 
dövrdə  mitoz  bölünmə  üçün  vacib  olan  enerjinin  toplanması  müşahidə 

---