Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU

 
~ 68 ~ 
birinci  hibrid  nəsil  Aa  cinsiyyət  hüceyrələri  hazırlayarkən,  qametlərə  iki 
allel  gendən  ancaq  biri,  ya  A  və  ya  a  düşə  bilər.  Normal  şəraitdə  eyni 
qametə hər iki allel gen düşə bilməz, yəni qametlər həmin genlərə görə saf 
olur. Deməli, F
1
  hibridləri  iki  tip  cinsiyyət  hüceyrələri  hazırlayır:  A  və  a. 
Bu qametlərin arasında 4 kombinasiyada mayalanma gedə bilər: 1AA, 2Aa 
və 1aa. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şəkil 21. Monohibrid çarpazlaşdırmanın xromosomlarla izahı 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
   
Mendelin  kəşf  etdiyi  parçalanma  qanununu  xromosomlarda  da  izah 
etmək olar . Məlum olduğu kimi F-1 nəsli iki tip həm erkək, həm də dişi 
qametlər hazırlayır. 

---

 
~ 69 ~ 
Biz  bilirik  ki,  noxudun  hüceyrələrində  7  cüt  xromosom  vardır.  Hər 
bir  cüt  homoloji  xromosomlar  adlanır.  Lakin  çarpazlaşmanı 
xromosomlarla izah etdikdə valideynləri göstərən dairələr içərisində ancaq 
bir  cüt  homoloji  xromosom  göstərilir.  Bunlarda  da  öyrənilən  əlamətlərin 
allellərinin  yerləşdiyi  nəzərdə  tutulur  (şəkil  21).  Allel  genlər  homoloji 
xromosomların eyni sahələrində (lokuslarında) yerləşir. Valideynlərdə bir 
cüt xromosom varsa, reduksiya prosesində (meyozda) qametlərə homoloji 
xromosomlardan biri düşür. Hər bir xromosom isə allel genlərdən birini A 
və ya a-nı daşıyır və bu genlərə görə “safdır”lar. 
Öyrənilən  allellərə  görə  eyni  qametlərin  mayalanmasından  inkişaf 
edən  nəslə  homoziqot  orqanizmlər  deyilir.  Misalımızda  A  qametilə  A 
qameti  mayalananda  homoziqot  sarı  –  AA  və  a  qameti  ilə  də  a  qameti 
mayalandıqda homoziqot  aa – yaşıl nəsil əmələ gəlir. 
Heteroziqot  –  öyrənilən  alellərə  görə  müxtəlif  qametlərin 
mayalanmasından  orqanizm  əmələ  gəlir.  Məs.;  A  qameti  ilə  a  qameti 
mayalandıqda  heteroziqot  Aa  nəsil  əmələ  gəlir.  Birinci  nəsil  hibridlərin 
hamısı heteroziqot olub, ikinci nəslin iki hissəsi homoziqot (AA və aa) və 
iki hissəsi heteroziqot (Aa) olur. 
Deməli,  F
2
-də  parçalanma  xarici  görünüşünə  görə  (fenotipə)  3:1 
nisbətində baş verirsə, irsi təbiətinə (genotipinə) görə 1:2:1 nisbətində baş 
verir. Orqanizmlərin görünən daxili və xarici əlamətlərinə birlikdə fenotip, 
irsiyyət əsaslarına – genlərinə birlikdə genotip deyilir. 
Monohibrid  çarpazlaşdırmada  alınan  ikinci    nəsildə  fenotipcə  iki 
tipdə 3:1 nisbətində sarı və yaşıl formalar alınır. 
 
 
Şəkil 22 Monohibrid çarpazlaşmanın sxemi. 

---

 
~ 70 ~ 
 
   
  
 
Şəkil 23. Monohibrid çarpazlaşma. 
 
Monohibrid  çarpazlaşdırmada  alınan  ikinci  nəsildə  genotipcə  3  cür  
orqanizmin  1:2:1  nisbətində  meydana  çıxdığını  görə  bilərik.  F
2
-də  dörd 
hissədən 1AA, 2Aa və 1aa genotipli bitkilər meydana çıxır. Bunlardan AA 
genotipli sarı ilə Aa genotipli sarı noxudları ayrılıqda becərdikdə nəslin bir 
qismi  həmişə  sarı  noxudlar  verəcək,  deməli,  onlar  homoziqot  AA 
genotiplidir.  Lakin  sarı  noxudlardan  bəzilərini  becərdikdə  həm  sarı,  həm 
də  yaşıl  alınarsa,  onda  belə  sarı  formaların  genotipcə  heteroziqot  Aa 
olmalarını  təsdiq  etmək  mümkündür.  Yuxarıdakı  sxemlərdən  aydın  oldu 
ki,  bu  cür  heteroziqot  sarı  noxudlar  Aa  homoziqot  sarı  –  AA  noxudlara 
nisbətən 2 dəfə çoxdur (1AA, 2Aa, 1aa). Mendelin kəşf etdiyi dominantlıq 
və 
parçalanma 
qanunları 
universaldır, 
yəni 
istər 
bitkilərdə, 
mikroorqanizmlərdə,  istərsə  də  heyvanlar  üzərində  aparılan  bütün 
təcrübələrdə özünü doğruldur.  
Deməli,  monohibrid  çarpazlaşmada  F
2
  nəslində  fenotipə  görə  3  pay 
sarı  və  1  pay  yaşıl  rəngli,  yəni  3:1  nisbətində,  genotipə  görə  isə  1:2:1 
(1AA:2Aa:1aa) nisbətində parçalanma baş verir. 
Resiprok çarpazlaşma. Dominant və resessiv əlamətlərə malik olan 
orqanizmlər  həm  ana,  həm  də  ata  bitkisi  kimi  istifadə  olunursa,  bu  cür 
çarpazlaşma resiprok çarpazlaşma adlanır. Bəzən resiprok çarpazlaşmaları 
düzünə və əksinə kimi iki cür aparırlar. Məs., əgər dişi ♀ AA x aa ♂ erkək 
düzünə çarpazlaşmadırsa, onda ♀ aa x AA ♂ erkək əksinə çarpazlaşmadır. 
Müəyyən olunmuşdur ki, çox zaman hər iki halda eyni nəticə alınır, yəni 
valideynlərin  bu  və  ya  digər  əlaməti  daşımasından  asılı  olmayaraq  F
1
-də 
dominantlıq və F
2
-də parçalanma eyni gedir. 

---

 
~ 71 ~ 
Analizedici  çarpazlaşma.  İkinci  nəsildə  alınmış  iki  tipdə  sarı 
noxudları  AA  və  Aa  genotipcə  adi  gözlə  bir-birindən  fərqləndirmək 
mümkün  deyil.  Odur  ki,  onların  genotipini  müəyyən  etmək  üçün 
genetikada  qəbul  edilmiş  analizedici  çarpazlaşdırmadan  istifadə  edilir. 
Bu  zaman  dominant  əlamətə  malik  olan  sarı  noxudlar  resessiv  əlamətli 
yaşıl noxudlu valideyn forması ilə çarpazlaşdırılır. Belə çarpazlaşdırmadan 
alınan  nəsil  F
B
  ilə  işarə  edilir.  Çarpazlaşdırma  nəticəsində  nəsildə 
əlamətlər 1:1 nisbətində parçalanarsa, yəni bir hissə sarı və bir hissə yaşıl 
noxudlar  alınarsa,  götürülmüş  valideyn  sarı  noxudların  heteroziqot 
genotipə  (Aa),  əgər  nəsildə  ancaq  sarı  noxudlar  alınarsa,  valideyn  sarı 
noxudların homoziqot genotipə (AA) malik olduğunu göstərir.  
  
 
P 
♀ 
Aa 
  x 
aa ♂ 
 
 
 
 
   Qametlər           A     a   
 a 
 
 
 
 
 
F
B
 
 
Aa 
 
aa 
 
 
 
 
 
 
  s 
 
 y 
 
 
 
 
 
               1 : 1 
Analizedici  çarpazlaşma  bekkross  çarpazlaşma  da  adlanır  (F
B
)  ilə 
işarə  edilir.  F
B
  nəslində  parçalanmanın  xüsusiyyətlərinə  əsasən  hibridin 
genotipini,  hibrid  tərəfindən  əmələ  gələn  qametləri  və  onların  nisbətini 
analiz etmək olar.  
Natamam  dominantlıq.  Çarpazlaşdırma  zamanı  bəzən  bir  valideyn 
əlaməti digər valideyn əlaməti üzərində tam dominantlıq təşkil edə bilmir. 
Belə olduqda F
1
-də alınmış heteroziqot orqanizm valideyn əlamətlərindən 
heç  birini  özündə  tam  əks  etdirə  bilmir  və  aralıq  forma  alınır.  Natamam 
dominantlıqda  F
2
-də  əlamətlərin  fenotipcə  parçalanması  genotipik 
parçalanmaya  uyğun  gəlir.  Natamam  dominantlığı  çiyələk  bitkisində 
meyvənin rənginin irsən nəslə ötürülməsinə baxaq. Meyvəsi qırmızı və ağ 
rəngdə  olan  çiyələk  bitkilərini  çarpazlaşdırdıqda  F
1
-də  alınan  bitkilərin 
meyvəsinin  rəngi  çəhrayı  olur.  İkinci  nəsildə  bir  hissə  qırmızı  iki  hissə 
çəhrayı və bir hissə ağ meyvəsi olan bitkilər alınır. 
 
 
 
 
Qırmızı 
  x 
     ağ 
 
 
 
 
      AA 
   
     aa 
 
 
 
 
      A   
 
      a 
 
 
 
            F
1
                Aa 
 
 
 
 
 
      
çəhrayı 
 
 
 
      F
2
    1AA        2Aa      1aa 
 
 
 
              qırmızı        çəhrayı        ağ 

---