Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU

 
~ 110 ~ 
fərdlərin  hazırladığı  X  daşıyan  spermatozoidləri  ilə  mayalandlqda 
X+X=XX tipli dişi fərdlər, lakin Y daşıyan spermatozoidlə mayalandıqda 
X+Y=XY  tipli  erkək  fərdlər  meydana  gələcək.  Buradan  aydın  olur  ki, 
sayca  dişi  və  erkək  fərdlərin  meydana  gəlməsi  ehtimalı  eyni  nisbətdədir 
1:1.  İnsanlarda  və  bütün  məməli  heyvanlarda  da  dişi  və  erkək  fərdlərin 
əmələ gəlməsi mexanizmi və nisbəti drozofildə olduğu kimidir.  
Elə  canlılar  da  vardır  ki,  onlarda  dişi  və  erkəklərin  cinsiyyət 
xromosomları  drozofilin  cinsiyyət  xromosom  tipinin  əksinədir.  Məsələn, 
quşlarda,  amfibilərdə,  kəpənəklərdə,  bəzi  balıqlarda  və  s.  heyvanlarda 
dişilər  heteroqamet  (XY),  erkəklər  isə  homoqamet  (XX)  olurlar.  Bəzən 
cinsiyyəti  bu  tipdə  olan  orqanizmlərin  cinsiyyət  xromosomlarını  başqa 
hərflərlə  də  işarə  edirlər.  Məsələn,  erkəkləri  XX  əvəzinə  ZZ,  dişiləri  XY 
əvəzinə ZW kimi yazırlar. 
Bəzən elə orqanizmlərə də rast gəlmək olur ki, onlarda dişilər iki X 
xromosomuna  (XX)  malik  olduqları  halda  erkəklər  ancaq  bir  X 
xromosomu  daşıyır  (XO).  Başqa  sözlə  desək,  onlarda  Y  xromosomu 
olmur. 
Beləlilə,  cinsiyyət  xromosomları  ilə  cinsiyyətin  tənzim  olunmasının 
dörd əsas tipi mövcuddur: 
1)
 
 XY tipli. Bu halda diçi fərdlər iki XX xromosomlara malik olurlar, 
yəni homoqametdirlər və eyni tipli qametlər əmələ gətirir – X, lakin erkək 
fərdlər isə heteroqametdirlər və iki tip qamet əmələ gətirir – X və Y. 
2)
 
XO  –  tipli  –  dişi  fərdlər  iki  XX  xromosomuna,  erkək  fərdlər  isə 
yalnız bir X – xromosomuna malik olurlar. 
3)
 
ZW  –  tipli  –  dişi  fərdlər  heteroqamet  –  bir  cinsi  xromosoma  W 
malik  olur,  lakin  erkək  fərd  isə  homoqamet  və  iki  ZZ  xromosoma  malik 
olur. 
4)
 
ZO  –  tipli  dişi  fərdlər  –  heteroqamet  və  bir  Z  -  xromosomuna 
malik, erkək fərdlər isə homoqamet və iki ZZ – xromosomuna malik olur. 
Birinci  tip  -  XY  bir  çox  həşaratlarda,  məməlilərdə  və  ikievli 
örtülütoxumlu bitkilərin əksəriyyətində təsadüf olunur. 
İkinci tip - XO – bəzi həşaratlara – taxtabitiyə (Protenor), bitkilərdən 
isə Dioscorea sinnuata növünə xasdır. 
Üçüncü tip – ZW bəzi balıqlarda, məlum olan kəpənək və quşlarda, 
bitkilərdən isə yalnız Fragaria elatior çiyələk növünə xasdır. 
Dördüncü  tip  –  ZO  isə  Saxalin  adalarında  yaşayan  diri  bala  doğan 
Lacetra virpara kərtənkələsində məlumdur.  
XY və XO tiplər sinqam tipli cinsiyyətin təyininə aiddir və sperminin 
genotipindən  asılıdır,  lakin  ZW  və  ZO  tiplərdə  isə  cinsiyyətin  təyini 

---

 
~ 111 ~ 
proqram tipinə aid olur və yumurta hüceyrəsinin genotipindən asılıdır. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 Cədvəl 5 
Cinsiyyətin təyin olunma tipləri 
Tip 
Heteroqamet 
cinsiyyət 
Qametlər 
Ziqot 
Orqanizmlər 
Erkəklərin  Dişilərin  Erkəklərin  Dişilərin 
Y 
Erkək cinsi 
X və Y 
X 
XY 
XX 
Insan, məməlilər, drozofil, 
melandrium, quruotu və 
başq. 
O 
Erkək cinsi 
X və O 
X 
XO 
XX 
Taxtabiti (Prote-nor), 
çəyirtkələr, Diozcorea və 
b. 
W 
Dişi cinsi 
Z 
Z və W 
ZZ 
ZW 
Quşlar, amfibilər, 
reptililər,kəpənək-lər, 
çiyələk və b. 
O 
Dişi cinsi 
Z 
Z və O 
ZZ 
ZO 
Güvə və başq. 
 
Cinsiyyət xromosomları ilə ilişikli genlərin irsiliyi 
 
Mendelin qanunları bütün canlılara aiddir. Biz yuxarıdakı bəhslərdə 
bir  sıra  əlamətlərin  nəslə  keçməsini  öyrənərkən  alınan  nəsillərdə 
cinsiyyətcə  fərqlər  olmadığını,  parçalanma  qanununda  öyrəndiyimiz 
əlamətlər  həm  erkək,  həm  də  dişilərdə  eyni  dərəcədə  paylandığını 
görmüşdük.  Çünki  öyrəndiyimiz  əlamətlərin  genlərinin  hamısı  autosom 
xromosomlarla  ilişikli  idi.  Bu  cəhətdən  erkək  və  dişilər  xromosom 
tərkiblərinə görə fərqlənmir. 
İlk  dəfə  Morqan  drozofil  milçəyində  meydana  gələn  ağgözlülük 
əlamətinin  nəslə  keçməsini  öyrəndikdə  onun  X  xromosomla  ilişikli  nəslə 
keçməsini  göstərmiş  və  bununla  da  irsiyyətin  xromosom  nəzəriyyəsini 
əsaslandırmışdır.  
T.Q.Morqan və onun xromosom nəzəriyyəsi. Tomas Qent Morqan 
1866-cı  ildə  Kentukki  (ABŞ)  ştatında  anadan  olub.  1920-ci  ildə 
universiteti bitirib, 1924-cü ildə elmlər doktoru elmi dərəcəsini alıb, 1925-
ci ildə professor olub. 
1890-cı  ildən  Morqan  eksperimental  embriologiya  ilə  məşğul  olub. 
1910-cu  ildən  irsiyyət  məsələsi  ilə  məşğul  olub.  Drozofil  milçəyi  ilə 
apardığı təcrübələrində irsiyyətin xromosom nəzəriyyəsini yaratmışdır. Bu 
nəzəriyyə  elmdə  çox  böyük  kəşf  idi.  H.K.Kolçov  bu  nəzəriyyənin 
əhəmiyyətini  belə  ifadə  etmişdir:  Molekulyar  nəzəriyyə  kimyada,  atom 
nəzəriyyəsi  fizikada  hansı  yeri  tutursa,  xromosom  nəzəriyyəsi  də 
biologiyada həmin yeri tutur. 
1909-1901-ci  illərdə  Morqan  və  onun  tələbələri  A.Stertevant, 
Q.Müller,  K.Bridces  göstərmişdir  ki,  Mendelin  üçüncü  qanununa  əlavə 

---

 
~ 112 ~ 
olunmalıdır:  irsi  əlamətlər  həmişə  asıllıqsız  (sərbəst)  paylanmır,  onlar 
qrupla  bir-biri  ilə  ilişikli  surətdə  nəslə  verilir.  T.Q.Morqan  tərəfindən 
xromosom  nəzəriyyəsi  1911-1926-cı  illər  ərzində  tam  hazırlanmışdır.  Bu 
nəzəriyyənin sonrakı inkişafında yalnız Morqan və onun məktəbinin yox, 
həmçinin  bir  sıra  digər  alimlərin  də  xidmmətləri  olmuşdur  ki,  bunlardan 
ilk növbədə H.K.Kolçov və A.S.Serebroviskini göstərmək olar. 
Xromosom  nəzəriyyəsinə  görə  irsi  informasiyalar  xromosomların 
üzərində  xətti  olaraq  müəyyən  lokusda  (latınca  locus  –  yer)  yerləşən 
genlərlə  nəslə  verilir.  Xromosomlar  cüt  olduğu  üçün  homoloji 
xromosomun bir tayında  müəyyən əlamətin geni hansı lokusda yerləşirsə 
digər gen ona uyğun lokusda yerləşir. Bu genlər homoloji xromosomlarda 
eyni, heteroziqotlarda isə müxtəlif olur. Bir əlamətin müxtəlif genləri allel 
gen və ya allomorf (yunanca allo – müxtəlif, morfa – forma) adlanır. 
T.Q.Morqan  öz  təcrübələrini  əsasən  drozofil  milçəkləri  üzərində 
aparmışdır. Cinsiyyət xromosomları ilə ilişikli genlərin irsiliyini öyrənmək 
üçün  drozofildə  gözlərini  rənginin  irsən  keçməsini  müşahidə  etmişdir. 
Drozofildə  gözlərin  normal  rəngi  qırmızıdır.  Mutasiya  sayəsində  ağgöz 
milçəklər də meydana gəlmişdir. Təbii ki, normal rəng, ağ rəngin üzərində 
dominant  olacaqdır.  Morqan  görmüşdür  ki,  ağgöz  dişilərlə  qırmızıgöz 
erkəkləri  çarpazlaşdırdıqda  alınan  birinci  nəslin  bütün  fərdləri  qırmızı 
gözlü  olmur,  bu  əlamət  ancaq  dişi  fərdlərdə  meydana  gəlir.  Dominant 
qırmızıgözlülük əlamətinin genini  W, resessiv ağgözlülüyü isə w hərfi ilə 
işarə  edək.  Genetikada  X  xromosomlar  düz  xətlə  (—),  Y  xromosomlar 
çiyinlii  xətlə  ( )  işarə  edilir.  Ağgöz  dişi  ilə  qırmızıgöz  rekək  milçəyi 
çarpazlaşdıraq. 
 
Şəkil 33. Qırmızıgöz dişi və ağgöz erkək drozofil milçəklərinin 
çarpazlaşdırılması. Solda – dişi, sağda – erkək. 

---