Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Cinsiyyətin təyininda xromosom nəzəriyyəsi
~ 108 ~ nəzərdən idarə etməyə imkan verir. Erkək və dişi fərdlərin fərqlənməsinə cinsi dimorfizm deyilir. Bu hadisə bəzi ibtidai və bir çox ali bitki və heyvanlarda müşahidə olunur. Ali bitkilərin 5 minə yaxın növləri iki evlidir. Ali heyvanlarda hermofrodit fərdlərə normal halda rast gəlinmir, əksər hallarda dişi və erkək fərdlər bir- birindən morfoloji, fizioloji, biokimyəvi, etoloji və digər xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Lakin təkamülün aşağı pillərlərində birhüceyrəli orqanizmlərdə cinsi əlaqədə olan fərdlər biri digərlərindən yalnız fizioloji xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər, buna görə onları şərti olaraq “+cins” və yaxud “-cins” adlandırırlar. Ümumiyyətlə demək olar ki, cinsi dimorfizm təbiətdə geniş yayılıb və təkamülün bütün pillələrində rast gəlinir. Sual olunur ki, cinsi dimorfiz nə üçün əmələ gəlib? Bu suala cavab vermək üçün yada salmaq lazımdır ki, cinsiyyət prosesinin bioloji mahiyyəti irsi informasiyanın rekombinasiyası ilə bağlıdır, bu da öz tərəfindən genetik fondun irsi dəyişkənliyini zənginləşdirir. İlk dəfə bu hadisəyə Ç. Darvin nəzər yetirmiş, çarpazlaşmanın bioloji faydalılığını göstərmiş və müxtəlif cinsliliyin əmələ gəlməsini izah etmişdir. Qeyd etdiyimiz kimi cinsiyyət problemi uzun tarixi problemdir. Bu məsələnin həllində ilk addımları hələ Aristotel atmışdır. Yüzlərlə hipo- tezlər irəli sürülmüş, lakin onlar nəinki bu məsələni həll etməmiş, əksinə daha da çətinləşdirmişdir. Məsələnin elmi həlli genetika və sitologiya elmlərinin meydana gəlib inkişafından sonra mümkün olmuşdur. Cinsiyyətin təyininda xromosom nəzəriyyəsi Cinsiyyətin təyini çoxalma tsiklinin müxtəlif mərhələlərində gedə bilər. Cinsiyyəti yumurta hüceyrəsinin yetişmə prosesində təyin etmək olar. Belə hal rotorilərdə, bitki biti – mənənə, ilkin həlqəlilərdə müşahidə olunur. Bu orqanizmlərdə oogenez zamanı sitoplazma qeyri-bərabər şəkildə yumurta hüceyrələrin arasında bölünür. Buna görə yumurtahüceyrələrin bəziləri iri, bəziləri isə xırda olurlar. Mayalandıqdan sonra iri yumurta hüceyrələrindən dişi, xırda yumurtahüceyrələrindən isə erkək fərdlər əmələ gəlir. Cinsiyyətin təyin olunmasının bu tipi – proqam adlanır. Bir çox orqanizmlərdə, məsələn, məməlilərdə. Quşlarda, balıqlarda, ikiqanadlı həşaratlarda, ikievli bitkilərdə cinsiyyətin təyini mayalanma zamanı müəyyən olunur. Belə tip cinsiyyətin təyini – sinqam adlanır. Bəzi hallarda cinsiyyəti mayalanmış yumurta hüceyrəsinə xarici mühitin təsirindən sonra təyin etmək mümkün olur. Məsələn, Bonellia veridis ~ 109 ~ adlanan dəniz qurdunda dişi fərdlər gavalı böyüklüyündə olur və bədənindən xromosoma bənzər uzun bir üz ayrılır. Erkək fərdlər isə reduksiyaya uğrayıb bir neçə mm uzunluğunda olurlar. Erkəklər dişi fərdin uşaqlığında yaşayır və yalnız bir funksiyanı – mayalanmanı yerinə yetirir. Mayalanmış yumurtalardan suda sərbəst üzən sürfələr əmələ gəlir. Bir müddət sərbəst həyat tərzi sürən sürfə ya dənizin dibinə və yaxud cinsi yetişkənliyə çatmış dişi fərdin xromosomuna ilişib qalır. Dənizin dibinə ilişmiş sürfələr dişi, dişi fərdin xromosomuna ilişib qalanlar isə erkək fərdlərə çevrilirlər və tədricən dişi fərdin cinsiyyət orqanlarına keçərək orada parazitlik edirlər. Vaxt gələndə dişi fərdi mayalayırlar. Cinsiyyətin təyininin belə forması epiqam adlanır. Məlumdur ki, heyvanlarda cinsiyyət 1:1 nisbətində meydana gəlir, yəni erkək və dişi fərdlərin tezliyi eyni olur. Bu da genetikada analizedici çarpazlaşmada (Aaxaa) meydana gələn 1:1 nisbətinə oxşayır. Buradan belə bir məntiqi nəticəyə gəlmək olur ki, cinsiyyətdə çoxalan canlılarda cinsiyyətlərdən biri heteroziqot (Aa), digəri isə homoziqot (aa) olmalıdır. Belə bir fərziyyə hələ Q. Mendel tərəfindən irəli sürülmüşdür. Sonralar sitoloji tədqiqat əsasında bu mülahizə təsdiq edilmişdir. Orqanizmlərin diploid xromosom sayına malik hüceyrələrində, cinsiyyətin formalaşmasında mühüm rol oynayan xüsusi xromosomlar aşkar edilmişdir. Məsələn. Drozofil milçəyinin 4 cüt xromosomundan 3 cüt istər erkəklərdə və istərsə də dişilərdə bir-birinə oxşayır. Bu cür oxşar xromosomlar autosom xromosomlar adlandırılmışdır və genetikada bunları (A) işarə edirlər. Lakin bir cüt xromosomlar isə erkək və dişi fərdlərdə bir- birindən fərqlənirlər. Belə xromosomlar cinsiyyət xromosomları adlandılrılaraq X və Y ilə işarə edilmişdir. Dişi milçəklərin hüceyrələrində autosom xromosomlardan başqa X xromosomu (XX), erkək milçəklərin hüceyrələrində isə autosom xromosomlarından başqa bir X və bir də Y xromosomu olur. Əgər autosom xromosomların bərabər sayda və oxşar olduqlarını nəzərə alsaq, dişi fərdləri XX, erkək fərdləri isə XY-lə göstərə bilərik. Dişi fərdlər oogenez prosesində cinsiyyət hüceyrələri hazırladıqda xromosomlarda baş verən reduksiya sayəsində hər bir qamet iki XX xromosomundan ancaq birini daşıyır. Ona görə də dişiləri homoqamet adlandırmışlar. Erkək fərdlər isə spermatogenez prosesində X və Y tip cinsiyyət hüceyrələri hazırladıqları üçün onları heteroqamet adlandırmışlar (XY). Dişi fərdlərin eyni tipdə hazırladığı yumurta hüceyrələri, erkək Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|