Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU

 
~ 105 ~ 
Lakin  çox  hallarda  heyvanlarda  tam  dominantlıqdan  əlavə  aralıq 
formalar  da  məs.,  bozumtul,  boz,  sarı  və  i.  a.  rənglər  müşahidə  olunur. 
Modifikator  genlər  özü  təzahür  etmir,  onlar  başqa  allel  genlərin  effektini 
dəyişdirir.  Kəmiyyət  əlamətlərinin  irsən  keçməsində  modifikator 
genlərinin  öyrənilməsinin  böyük  əhəmiyyəti  vardır.  Modifikator  genlər 
arzu  olunan  əlamətin  güclənməsinə  və  ya  zəifləməsinə  səbəb  ola  bilər. 
Hətta  dominantlıq  dərəcəsinə  təsir  göstərir.  Məs.,  qara-alabəzək  inəklərin 
başında, bədəninin müxtəlif sahələrində ağ ləkələrin əmələ gəlməsi ən azı 
iki  cüt  modifikator  genin  təsiri  ilə  əmələ  gəlir.  Lakin  bu  ağ  ləkələr  bəzi 
heyvanların  belində,  bəzilərinin  qarnının  altında,  bəzilərində  isə  beldə  ağ 
kəmər  kimi  görünür.  Bəzilərində  bütün  bədən  ağ  rəngdə  olur.  Cüt 
allellərdən  biri  dominant  geni  tük  örtüyünün  rəngli  sahəsinin  ölçüsünü 
azaldır,  o  biri  cüt  allelin  resessiv  geni  əksinə  rəngli  sahənin  yayılmasını 
artırır. 
Kəmiyyət  əlamətlərinin  (məs.,  südlülük,  çəki,  yumurtalama  qabiliy- 
yəti və s.) irsən keçməsində xarici mühit şəraitinin (yemləmə, bəslənilmə 
və  s.)  müəyyən  rolu  varsa  da,  lakin  bu  əlamətlər  modifikator  genlərin 
paylanılmasından da xeyli asılıdır. Seleksiya işlərində hibridləşdirmə üsulu 
ilə  orqanizmlərdə  modifikator  genlərin  toplanması  və  zənginləşməsinə 
çalışırlar.  Bu  qayda  üzrə  dəyişkənliyin  miqdarı  artır  və  seçmə  yüksək 
effekt verir. 
 
Gen balansı 
 
Genlərin qarşılıqlı təsiri bəhsindən aydın oldu ki, hər bir fərdin bu və 
ya  digər  əlamət  və  xassələrinin,  ümumiyyətlə  bütün  orqanizmin  normal 
inkişafı bir çox genlərin – bütün genotipin ahəngdar fəaliyyətindən asılıdır. 
Bu  baxımdan  genlərin  hamısı  modifikator  funksiyasını  daşımış  olur. 
Orqanizmin tam normal inkişafı üçün bütün genlərin balansı müvazinətdə 
olması  lazım  gəlir.  Bu  genlər  müəyyən  nisbətdə  və  ahəngdar  sistemdə 
orqanizmlərin  inkişafını  proqramlaşdırır.  Bu  sistemdə  kəmiyyət  və 
keyfiyyətcə bir dəyişiklik baş verdikdə orqanizmin inkişafı normal getmir. 
Xromosomların  sayı  dəyişildikdə  genlərin  müvazinətli  balanslı  fəaliyyəti 
də pozulmuş olur.  
Məlum olduğu kimi, növlərarası hibridləşmədə baş verən dölsüzlüyə 
səbəb də onlarda gen balansının dəyişilməsidir. 
 
 
 

---

 
~ 106 ~ 
IV. CİNSİYYƏTİN GENETİKASI 
 
İnsanları  çox  qədim  zamanlardan  belə  bir  sual  maraqlandırmışdır: 
necə  olur  ki  oğlan  və  ya  qız  övladı  dünyaya  gəlir?  Bu  suala  tarix  boyu, 
əvvəllər əqli mühakimə yolu ilə, get-gedə müxtəlif bioloji elmlərin köməyi 
ilə  cavab  verməyə  çalışmışlar.  Bu  sahədə  müxtəlif  mühakimələr 
yüyürdülmüş,  müxtəlif  fərziyyələr  və  nəzəriyyələr  irəli  sürülmüşdür.  Biz 
bunların  üzərində  dayanmadan  qeyd  etməliyik  ki,  biologiyada  cinsiyyət 
problemi  genetika  elminin  inkişafı  sayəsində  öz  həllini  tapa  bilmişdir. 
Yuxarıdakı  suala  da  ancaq  genetik  baxımdan  düzgün  cavab  vermək 
mümkün olmuşdur. 
Ümumiyyətlə,  canlılar  aləminin  təkamülündə  cinsiyyətin  meydana 
çıxması  probleminin  də  həllində  genetik  biliklərin  çox  böyük  rolu 
olmuşdur.  
Cinsiyyətli  çoxalan  eyni  növün,  eyni  populyasiyanın  içərisində  bir-
birindən bir sıra morfiloji və fizioloji xüsusiyyətlə fərqlənən iki cinsiyyətə 
-  erkək  və  dişilərə  rast  gəlirik.  Maraqlıdır  ki,  erkək  və  dişi  fərdlər  demək 
olar ki, bərabər nisbətdə dünyaya gəlir. Ümumi şəkildə götürsək, erkək və 
dişilər  100:100  nisbətində  doğulur  ki,  bu  da  genetikada  analizedici 
çarpazlaşdırmada (Aa X aa) meydana gələn 1:1 nisbətinə oxşayır. Buradan 
belə  bir  məntiqi  nəticəyə  gəlmək  olar  ki,  cinsiyyətli  çoxalan  canlılarda 
cinsiyyətlərdən biri cinsiyyət amilləri etibarilə heteroziqot (Aa), digəri isə 
homoziqot  (aa)  olmalıdır.  Sitoloji  tədqiqat  da  bu  mülahizəni  təsdiq 
etmişdir.  Orqanizmlərin  diploid  xromosom  sayına  malik  hüceyrələrində, 
cinsiyyət formalaşmasında mühüm rol oynayan xüsusi xromosomlar aşkar 
edilmişdir.  Məs.,  drozofil  milçəyinin  4  cüt  xromosomundan  3  cütü  istər 
erkəklərdə  və  istərsə  də  dişilərdə  bir-birinə  oxşayır.  Bu  cür  oxşar 
xromosomlara autosom xromosomları deyilir və genetikada bunları A hərfi 
ilə  işarə  edirlər.  Lakin  erkək  və  dişilər  bir  cüt  xromosomla  bir-birindən 
fərqlənir.  Belə  xromosomlara  cinsiyyət  xromosomları  deyilir  və  X,  Y  ilə 
işarə  edilir.  Dişi  milçəklərin  hüceyrələrində  autosom  xromosomlarından 
başqa iki X xromosomu (XX) olur. Lakin erkək milçəklərin hüceyrələrində 
isə  autosom  xromosomlarından  başqa  bir  X  və  bir  də  Y  xromosom  olur. 
Əgər autosom xromosomlarının bərabər sayda və oxşar olduqlarını nəzərə 
alsaq, dişi fərdləri XX, erkək fərdləri isə XY göstərə bilərik. 
Dişi  fərdlər  ovogenez  prosesində  cinsiyyət  hüceyrələri  hazırladıqda 
xromosomlarda  baş  verən  reduksiya  sayəsində  hər  bir  qamet  iki  XX 
xromosomundan  ancaq  birini  daşıyır.  Ona  görə  də  dişiləri  homoqamet 
adlandıra  bilərik.  Erkək  fərdlər  (XY)  spermotogenez  prosesində  iki  tip 
spermotozoid  hazırlayır;  X  və  Y.  Buna  görə  də  fərdlər  heteroqamet 

---

 
~ 107 ~ 
adlandırıla  bilər.  Dişi  fərdlərin  bir  tipdə  hazırladığı  yumurta  hüceyrələri, 
erkək  fərdlərin  hazırladığı  X  daşıyan  spermotozoidləri  ilə  mayalandıqda 
X+X=XX  genotipində  dişşi  fərdlər,  lakin  Y  daşıyan  spermotozoidlə 
mayalandıqda  X+Y=XY  tipli  erkək  fərdlər  meydana  gəlir.  Buradan  aydın 
olur  ki,  sayca  dişi  və  erkək  fərdlərin  əmələ  gəlməsi  ehtimalı  eyni 
nisbətdədir: 1:1. 
  
 
Cinsiyyətin biologiyası 
 
Nəslin  törəməsini  təmin  edən  və  orqanizmdə  cinsiyyət  hüceyrələrin 
əmələ gəlməsi əsasında irsi informasiyanın ötürülməsində iştirak edən bir 
qrup əlamət və xüsusiyyətlər cəminə cinsiyyət deyilir. 
Cinsiyyətin  genetik  əsaslarını  təyin  etməzdən  əvvəl  cinsiyyətin 
biologiyası  ilə  tanış  olaq.  Adətən  müxtəlif  cinsləri  bir-birindən 
fərqləndirən əlamətləri birinci və ikinci dərəcəli əlamətlərə bölürlər. 
Birinci dərəcəli əlamətlərə cinsiyyət hüceyrələrin əmələ gəlməsini və 
onların  mayalanma  prosesində  birləşməsini  təmin  edən  bəzi  morfoloji  və 
fizioloji  əlamət  və  xüsusiyyətlər  aiddir.  Bunlara  ali  heyvanlarda 
qonadaları,  cinsiyyət  yollarını,  xarici  genitaliləri,  ali  bitkilərdə  isə 
androsey və geniseyi göstərmək olar.  
İkinci  dərəcəli  əlamətlər  bilavasitə  qametogenez  prosesini,  cinsi 
hüceyrələrin  birləşməsini  və  mayalanmasını  təmin  etmir,  lakin  cinsi 
çoxalmada köməkçi rol  oynayırlar.  Məsələn,  balıqlarda üzgəclərin xüsusi 
quruluşu,  quşlarda  erkək  və  dişilərin  rənginə  görə  fərqlənməsi, 
məməlilərdə  süd  vəzilərinin  olması,  ali  bitkilərdə  buğumarası  məsafələr, 
çiçəklənmə vaxtı və s. 
İkinci  dərəcəli  əlamətlərdən  bəzən  cinsiyyətlə  məhdudlaşmış 
əlamtləri  də  göstərmək  olar.  Belə  əlamətlər  haqqında  irsi  informasiyanı 
bütün  fərdlər  daşıyır,  lakin  onların  təzahürü  yalnız  bir  cinsdə  öz  əksini 
tapır.  Məsələn,  iri  buynuzlu  heyvanlarda  südlülük  xüsusiyyətni  müəyyən 
edən genləri həm dişi, həm də erkək fərdlər daşıyır, lakin onlar yalnız dişi 
fərdlərdə özünü biruzə verir və yaxud yumurta vermək genlərini xoruzlar 
da daşıyır, lakin bu xüsusiyyət yalnız toyuqlarda özünü biruzə verir. 
Bəzi  hallarda  əlamətlər  cinsiyyətdən  asılı  olur.  Məsələn, 
buynuzluluq  əlaməti  dominant  homoziqot  (HH)  fərdlərdə  buynuzlu, 
resessiv homoziqot (hh) fərdlərdə isə buynuzsuz olurlar. 
 Lakin  heteroziqot  qoçlar  (Hh)  buynuzlu,  heteroziqot  dişilər  – 
qoyunlar  isə  (Hh)  buynuzsuz  olurlar.  Cinsiyyətlə  bağlı  olan  əlamətlərin 
irsiliyinin  qanunauyğunluğunu  öyrənmək  dominantlıq  hadisəsinin 
mahiyyətini  daha  da  dərindən  bilməyə  və  dominantlığı  praktiki  nöqteyi 

---