Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- V. GENLƏRIN ILIŞIKLILIYI VƏ KROSSINQOVER
~ 125 ~ şəkildə qonada dişi cinsiyyət üzvü olan yumurtalıq, medula inkişaf etdikdə isə toxumluq əmələ gəlir. Bu dəyişmələrə müvafiq olaraq cinsiyyət yollarının differensiasiyası da gedir. Bir çox heyvanlarda cinsiyyətin differensiasiyası prosesi hormonlordan asılıdır, bu hormonları nəinki endokrin vəzilər, hətta korteks və medulla qatları tərəfindən, sonralar isə cinsiyyət vəziləri tərəfindən ifraz olunur. Erkək fərdlərdə medulların, dişi fərdlərdə isə korteks hormonu estron üstünlük təşkil edir. Cinsiyyətin gələcək differensiasiyası, xüsusilə ikinci cinsiyyət əlamətlərin inkişafı cinsiyyət hormonlarının təsiri altında gedir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, qonadada korteks və ya medulla qatlarının inkişafında olduğu kimi hormonların ifrazı genlərlə, dəqiq desək genlərin balansı ilə idarə olunur. Ümumi gen balansında erkək cinsi müəyyən edən genlər üstünlük təşkil edəndə erkək, dişi cinsini müəyyən edən gen üstünlük təşkil etdikdə dişi fərdlər meydana çıxacaq. Ontogenezdə, hormonların ifraz aktivliyinin dəyişdirilməsi interseksual fərdlərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Ali bitkilərdə cinsiyyətin differensiasiyasına bitki hormonları – auksinlər əsaslı təsir göstərirlər. Ontogenezdə cinsiyyətin dəyişilməsi Orqanizmlərin biseksual olmasının ən yaxşı sübutu ontogenezdə təbii və süni şəraitdə cinsiyyətin dəyişilməsi hadisəsidir, bu da cinsiyyətin əvvəlcədən təyini adlanır. Məməlilərdə müxtəlif cinsiyyətli əkiz embrionların inkişafında cinsiyyətlərdən birində dəyişkənlik baş verir. Məsələn, iribuynuzlu qaramalda müxtəlif cinsiyyətli əkizlikdə erkəklər normal inkişaf edir. Lakin dişilər əksərən (90%) interseks olur. Onlar frimartin adlanır və əsasən dölsüz olurlar. Belə əkizlərdən erkək rüşeymin toxumluğu yumurtalığa nisbətən, qana daha tez hormon, xüsusən medullarını ifraz edir. Əkizlərin qan-damar sistemi anastomoz vəziyyətində olduğundan dişilərin qanına toxumluq hormonu daxil olaraq dişi cinsiyyətin normal formalaşmasına əks təsir göstərir. Lakin çox bala verən heyvanlarda, donuzlarda, keçilərdə, it, pişik və digərlərində qan-damar sistemi ayrı olduğundan onlarda ferimartin fərqlərə rast gəlinir. Son zamanlar eksperimantal yolla cinsiyyətin dəyişilməsi tədqiqatçıların diqqətini daha çox cəlb edir. ~ 126 ~ Cinsiyyətin ontogenezdə tam şəkildə əvvəlcədən dəyişilməsi istiqamətində, son dərəcədə gözəl misallardan biri T. Yamamoto (1953) tərəfindən Medaki (Oryzias latipes) balıqları üzərində apardığı tədqiqat işləridir. Bu balıqlarda qırmızı rəngli dominant genin alleli (R) xromosomunda, resessiv alleli isə (r) X xromosomunda yerləşir və ağ rəngi inkişaf etdirir. Odur ki, erkəklər X r Y R həmişə qırmızı, dişilər isə X r X r ağ olur. Dişi X r X r və erkəklərin X r Y R normal şəraitdə çarpazlaşmasından daimi ağ dişilər və qırmızı erkəklər alınır. Təcrübə şəraitində yeni kürüdən çıxan körpələrə qida ilə, 8 ay ərzində, dişi cinsiyyət hormonu (estron və ya stilbestrol) əlavə edilmişdir. Nəticədə fenotipinə görə normal yumurtalğı və ikinci cinsiyyət əlamətləri olan dişi fərdlər inkişaf etmişdir. Bunlar hamısı normal qırmızı erkəklərdə çarpazlaşmağa qadir olmuşlar. Lakin təcrübə göstərir ki, qırmızı dişilər genotipcə erkəkdir. Belə dişiləri X r Y R normal erkəklərlə X r Y R çarpazlaşdırdıqda cinsiyyətə görə 1:1 nisbətində yox, 1 hissə dişi (X r X r ):3 hissə erkək (2X r Y R və Y R Y R ) fərdlər alınmışdır. Erkəklərin mövcud olması növbəti çarpazlaşma ilə sübut olunmuşdur. Erkəklik hormonu ilə metiltestoran X r X r genotipli ağ rəngli dişi balıqlarn sürfələrinə təsir etdikdə onların hamısı erkəyə çevrilirlər. Əgər onları normal dişilərlə çarpazlaşdırsaq, nəsildə ancaq dişilər alınacaq. Cinsiyyətin əvvəlcədən təyininə aid belə misallar çoxdur. Analoji təcrübələr tritonlarda (Pleurodeles waltlii), bəzi qurbağalarda (Xenopus laveis), bir çox balıqlarda və bir sıra digər heyvanlarda aparılmışdır. Qeyd etməliyik ki, hormonlar və digər faktorların təsiri ilə ontogenezdə cinsiyyətin fenotipcə dəyişilməsi, lakin genotipcə sabit saxlanılması qazanılmış əlverişli əlamətlərin irsən nəslə ötürülməsi fikrinin düzgün olmadığını bir daha sübut edir. Beləliklə, orqanizmlərin biseksuallığı ontogenezdə cinsiyyətin diferensiasiyasını dəyişdirməyə imkan verir. ~ 127 ~ V. GENLƏRIN ILIŞIKLILIYI VƏ KROSSINQOVER Mendelin “Genlərin asılı olmadan paylanması” qanunundan göründü ki, iki cüt qeyri-allel genlər eyni homoloji xromosomlarda yerləşmiş olsaydılar, onda hər cüt allel (sarı-yaşıl, hamar-qırışıq) F 2 -də müstəqil olaraq 3:1 nisbətilə paylanmazdı. Sonralar bəzi allellər üzrə aparılan dihibrid çarpazlaşmalarda müəyyən edildi ki, F 2 -də Mendelin üçüncü qanununa uyğun nəticə alınmır. Morqanın dihibrid çarpazlaşma üzrə drozofil milçəyi üzərində apardığı təcrübələrdə F 2 -də qeyri-allel əlamətlər sərbəst deyil, ilişikli surətdə paylandı. Gözlənilən 9:3:3:1 nisbətlərdə 4 fenotip alınmır və ayrı-ayrı allellərin paylanması 3:1 nisbətini vermir. Morqan və onun əməkdaşlarının aldıqları bu nəticələrə əsasən genlərin ilişikliyi qanunu irəli sürüldü. Monohibrid çarpazlaşmada heteroziqot orqanizm (Aa) reduksion bölünmə zamanı homoloji xromosomlar bir-birindən ayrılır və bərabər ehtimalda iki tip qamet (A və a) hazırlayır; diheteroziqot (AaBb) reduksion bplünmə zamanı 4 tip (AB, Ab, aB, ab), triheteroziqot (AaBbCc) isə 8 tip qamet (ABC, abc, aBC, AbC, Abc, ABc, AbC, aBc, abC) hazırlayır. Mayalanma prosesində bu qametlərin sərbəst kombinasiyaları nəticəsində monohibriddə fenotipcə 3:1; dihibriddə dörd – 9:3:3:1, trihibriddə səkkiz – 27:9:9:9:3:3:3:1 nisbətində kombinasiyalar əldə edilir. Hələ 1906-cı ildə Betson və Pennet ətirli noxud bitkisinin müxtəlif sortlarını çarpazlaşdırdıqda müəyyən edirlər ki, F 2 -də öyrənilən qeyri-allel əlamətlər sərbəst paylanmayıb, ilişikli nəslə keçir. Genlərin ilişikliyi qanunu Morqanın və onun əməkdaşları Stertevant və Bridcesin drozofil milçəyi üzərində apardığı təcrübələrdə formalaşdı. Drozofil milçəyi bir obyekt – model kimi genetikanın inkişafında böyük rol oynamışdır. Pomidor, üzüm və s. meyvələrin üzərinə yığılan bu xırda milçəklərin çox əlverişli biologiyası vardır: bir dişi milçək 200-ə qədər yumurta qoyur, mayalanmış yumurtadan 10-12 gündən sonra yetkin milçəklər (imaqo) çıxır. Onlar da az müddətdən sonra nəsil vermə qabiliyyətinə malik olur. Onlar üçün hazırlanan süni yem çox az material tələb edir və sınaq şüşələrində çoxalır. Digər tərəfdən də drozofil milçəkləri arasında çoxlu miqdarda müxtəlif əlamətlərə malik formalar – mutantlar əmələ gəlmişdir. Bu milçəklərin xromosom cəmi 4 cütdür və onlar bir-birindən yaxşı fərqlənir. Bu bioloji xassələrinə görə onların üzərində dəqiq surətdə və asanlıqla irsiyyət qanunlarını öyrənmək olar. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|