Nuklein turşularinin kimyəvi quruluşU

 
~ 116 ~ 
Plimutrok  cinsindən  olan  zolaqlələkli  toyuqlarla  Avstralorp 
cinsindən  olan  qaralələkli  xoruzların  çarpazlaşdırılmasında  ilişikli 
əlamətlərin irsiliyi öyrənilmişdir (şəkil 28). 
 
 
Şəkil 36. Zolaqşəkilli toyuq ilə qara xoruzun çarpazlaşması. 
 
Şəkil 37. Qara toyuq ilə zolaqlələkli xoruzun çarpazlaşması. 
 
Qeyd  etməliyik  ki,  lələklərin  zolaqlılığı,  rəng  verən  piqmentin 
lələkdə arabir yayılması nəticəsində baş verir və bu əlaməti təmin edən gen 
(B) dominantdır.  
Şəkil 
36-da 
zolaqlələkli 
xoruz, 
qaralələkli 
toyuqla 
çarpazlaşdırılmışdır.  F
1
  nəslinin  xoruzları  atadan  dominant  B  genli  bir  X 
xromosomu  və  anadan  resessiv  b  genli  X  xromosomu  alır.  Buna  görə  də 
zolaqlələkli  olur    .  Toyuqlar  da  ona  görə  zolaqlələkli  olur  ki,  B  onların 
ancaq X xromosomunda olur və onu da atadan (dominant B geni olan) alır.  
F
1
-də  alınan  xoruz  və  toyuqları  çarpazlaşdırdıqda  xoruzlar  B  və  b 

---

 
~ 117 ~ 
genli  iki  cür  spermatozoid,  toyuqlar  da  B  və 
  olan  iki  tip  qamet 
hazırlayır.  Bu  4  cür  qametlər  arasında  4  ehtimal  kombinasiyadan  3  pay 
zolaqlı  və  bir  pay  qara  fərdlər  meydana  gəlir:  xoruzların  hamısı  zolaqlı, 
toyuqların isə bir payı zolaqlələkli və bir payı qara əmələ gəlir. Şəklin sol 
tərəfindəki  çarpazlaşdırmada  rəngə  görə  xoruz  və  fərələri  ancaq  F
2
-də 
ayırmaq olar. 
Qara xoruzla zolaqlələkli toyuq çarpazlaşdırılıqda F
1
-də əmələ gələn 
nəslin  xoruzları  zolaqlələkli  vətoyuqları  isə  qara  olacaqdır.  Bu  cür 
çarpazlaşdırmada  birinci  nəsildə  cücələrin  xoruz  və  fərələrini  ayırmaq 
olur.  F
2
-də  isə  nəslin  yarısından  zolaqşəkilli  xoruz  və  toyuq,  yarısı  qara 
xoruz və toyuq əmələ gələcəkdir. 
F
2
-də aydın olur ki, resessiv qara (b) əlamət anadan – toyuqdan oğul 
(xoruz) vasitəsilə qız toyuq nəvəsinə keçir. Deməli, erkəkləri heteroqamet 
olan  orqanizmlərdə  əlamətin  daşıyıcı  qız  nəsli  olduğu  halda,  dişiləri 
heteroqamet olan orqanizmlərdə əlamətin daşıyıcısı oğlan nəsli olur. 
Ev heyvanlarında da məs., pişik, it və dpnuzlarda cinsiyyətlə ilişikli 
surətdə irsən keçən əlamətlər öyrənilmişdir. 
Cinsiyyətlə ilişikli əlamətlərin genləri letal xarakter daşıdıqda alınan 
nəsillərdə  erkək  və  ya  dişilərin  heteroqametliyindən  asılı  olaraq  nəslin 
müəyyən  hissəsi  tələf  olur.  Erkəkləri  heteroqamet  olan  orqanizmlərin 
analizedici  çarpazlaşmada  F
b
  parçalanma  nəticəsində  alınacaq  erkək  və 
dişilər 2♀:1♂ nisbətində olacaqdır, çünki  X- xromosomunda resessiv letal 
gen ( ɭ ) daşıyan erkəklər məhv olacaqdır. 
 İpək  qurdlarında  və  kəpənəklərdə,  yəni  dişiləri  heteroqamet  olan 
orqanizmlərdə  cinsiyyətin  nisbətləri  letal  genlərin  təsiri  altında  2♀:1♂ 
nisbətində olacaqdır. 
İnsanlarda  da  cinsiyyət  xromosomları  ilə  ilişikli  nəslə  keçən  letal 
genlər vardır. Bunlara misal olaraq, hemofiliya xəstəliyini göstərə bilərik. 
Biz bu haqda insanın genetikası fəslində ətraflı məlumat verəcəyik. 
 
Xromosomların aralanmaması ilə əlaqədar 
 genlərin cinsiyyətlə ilişikli irsiliyi 
 
Morqanın  əməkdaşı  Bridces  ağgöz  drozofil  xətti  üzərində  apardığı 
resiprok  çarpazlaşdırmanın  birində  ağgözlülük  əlamətini  yuxarıda 
öyrəndiyimiz kimi yalnız erkəklərdə deyil, həm də çox az miqdarda (0,1 – 
0,001%) dişilərdə də göründüyünü müşahidə etmişdir. Bu müstəsna hal ilk 
baxışda  öyrənilən    genlərin  cinsiyyət  xromosomları  ilə  nəslə  keçməsi 
nəzəriyyəsini inkar edir. Lakin təcrübəni diqqətlə izlədikdə bu fakt həmin 

---

 
~ 118 ~ 
nəzəriyyəni inkar deyil, əksinə, bir daha təsdiq etmiş olur. Bu müstəsna hal 
necə  ola  bilər?  Bəzən  meyoz  prosesində  iki  X  xromosomu  öz  ucları  ilə 
birləşərək  qütblərə  birgə  XX  keçir.  Nəticədə  bu  cür  qamet  bir  X  əvəzinə 
XX  daşımalı  olur.  Hadisəni  əyani  olaraq  təsəvvürə  gətirmək  üçün 
aşağıdakı şəkillər diqqətlə gözdən keçirilməlidir (şəkil 38). 
 
 
Şəkil 38. Qırmızıgöz erkək drozofil miçəyi ilə çarpazlaşmış ağ gözlülük 
geninə görə homoziqot dişi drozofil milçəyində X-xromosomunun 
ilkin ayrılmaması 
 
Təcrübə  üçün  dişi  ağgöz  milçəkləri  normal  qırmızıgöz  W  erkəklə 
çarpazlaşdırmışlar.  Ağgöz  dişi  milçək  normal  halda  ancaq  üzərində 
ağgözlülük  geni  daşıyan  W  bir  tip  qamet  hazırlamalıdır.  Lakin  bu  dəfə 
meyoz prosesində X xromosomlarının bəzən ayrılmaması nəticəsində qeyd 
etdiyimiz  dişi  eyni  zamanda  üç  tip  qamet  hazırlanmışdır:  1  –  normal  X-
xromosomu  daşıyan,  2  –  iki  bitişik  X-xromosomu  (XX)  daşıyan,  3  –  X 
xromosomu  olmayan  qametlər.  Bu  üç  tip  yumurta  hüceyrəsi  qırmızıgöz 
erkək  milçəklərin  əmələ  gətirdiyi  iki  tip  spermatozoidlər  ilə  (birinin  X-
xromosomunda  normal  allel  –  W  digərində  isə  allel  olmayan  Y- 
xromosom) mayalandıqda 6 kombinasiya əmələ gəlir. 
Şəkildə  həmin  kombinasiyaları  gözdən  keçirək.  Birinci  xanada  w 
alleli  daşıyan  yumurta  hüceyrəsi  ilə  dominant  W  alleli  daşıyan 
spermatozoidlə  mayalanmasından  alınan  heteroziqot  normal  qırmızıgöz  – 
Ww  dişi:  ikinci  xanada  w  alleli  daşıyan  yumurta  hüceyrəsi  ilə  Y-

---