~ 106 ~
IV. CİNSİYYƏTİN GENETİKASI
İnsanları çox qədim zamanlardan belə bir sual maraqlandırmışdır:
necə olur ki oğlan və ya qız övladı dünyaya gəlir? Bu suala tarix boyu,
əvvəllər əqli mühakimə yolu ilə, get-gedə müxtəlif bioloji elmlərin köməyi
ilə cavab verməyə çalışmışlar. Bu sahədə müxtəlif mühakimələr
yüyürdülmüş, müxtəlif fərziyyələr və nəzəriyyələr irəli sürülmüşdür. Biz
bunların üzərində dayanmadan qeyd etməliyik ki, biologiyada cinsiyyət
problemi genetika elminin inkişafı sayəsində öz həllini tapa bilmişdir.
Yuxarıdakı suala da ancaq genetik baxımdan düzgün cavab vermək
mümkün olmuşdur.
Ümumiyyətlə, canlılar aləminin təkamülündə cinsiyyətin meydana
çıxması probleminin də həllində genetik biliklərin çox böyük rolu
olmuşdur.
Cinsiyyətli çoxalan eyni növün, eyni populyasiyanın içərisində bir-
birindən bir sıra morfiloji və fizioloji xüsusiyyətlə fərqlənən iki cinsiyyətə
- erkək və dişilərə rast gəlirik. Maraqlıdır ki, erkək və dişi fərdlər demək
olar ki, bərabər nisbətdə dünyaya gəlir. Ümumi şəkildə götürsək, erkək və
dişilər 100:100 nisbətində doğulur ki, bu da genetikada analizedici
çarpazlaşdırmada (
Aa X aa) meydana gələn 1:1 nisbətinə oxşayır. Buradan
belə bir məntiqi nəticəyə gəlmək olar ki, cinsiyyətli çoxalan canlılarda
cinsiyyətlərdən biri cinsiyyət amilləri etibarilə heteroziqot (
Aa), digəri isə
homoziqot (
aa) olmalıdır. Sitoloji tədqiqat da bu mülahizəni təsdiq
etmişdir. Orqanizmlərin diploid xromosom sayına malik hüceyrələrində,
cinsiyyət formalaşmasında mühüm rol oynayan xüsusi xromosomlar aşkar
edilmişdir. Məs., drozofil milçəyinin 4 cüt xromosomundan 3 cütü istər
erkəklərdə və istərsə də dişilərdə bir-birinə oxşayır. Bu cür oxşar
xromosomlara autosom xromosomları deyilir və genetikada bunları
A hərfi
ilə işarə edirlər. Lakin erkək və dişilər bir cüt xromosomla bir-birindən
fərqlənir. Belə xromosomlara cinsiyyət xromosomları deyilir və
X, Y ilə
işarə edilir. Dişi milçəklərin hüceyrələrində autosom xromosomlarından
başqa iki
X xromosomu
(XX) olur. Lakin erkək milçəklərin hüceyrələrində
isə autosom xromosomlarından başqa bir
X və bir də
Y xromosom olur.
Əgər autosom xromosomlarının bərabər sayda və oxşar olduqlarını nəzərə
alsaq, dişi
fərdləri XX, erkək fərdləri isə
XY göstərə bilərik.
Dişi fərdlər ovogenez prosesində cinsiyyət hüceyrələri hazırladıqda
xromosomlarda baş verən reduksiya sayəsində hər bir qamet iki
XX
xromosomundan ancaq birini daşıyır. Ona görə də dişiləri homoqamet
adlandıra bilərik. Erkək fərdlər (
XY) spermotogenez prosesində iki tip
spermotozoid hazırlayır;
X və
Y. Buna görə də fərdlər heteroqamet
~ 107 ~
adlandırıla bilər. Dişi fərdlərin bir tipdə hazırladığı yumurta hüceyrələri,
erkək fərdlərin hazırladığı
X daşıyan spermotozoidləri ilə mayalandıqda
X+X=XX genotipində dişşi fərdlər, lakin
Y daşıyan spermotozoidlə
mayalandıqda
X+Y=XY tipli erkək fərdlər meydana gəlir. Buradan aydın
olur ki, sayca dişi və erkək fərdlərin əmələ gəlməsi ehtimalı eyni
nisbətdədir: 1:1.
Cinsiyyətin biologiyası
Nəslin törəməsini təmin edən və orqanizmdə cinsiyyət hüceyrələrin
əmələ gəlməsi əsasında irsi informasiyanın ötürülməsində iştirak edən bir
qrup əlamət
və xüsusiyyətlər cəminə cinsiyyət deyilir.
Cinsiyyətin genetik əsaslarını təyin etməzdən əvvəl cinsiyyətin
biologiyası ilə tanış olaq. Adətən müxtəlif cinsləri bir-birindən
fərqləndirən
əlamətləri birinci və ikinci dərəcəli əlamətlərə bölürlər.
Birinci dərəcəli əlamətlərə cinsiyyət hüceyrələrin əmələ gəlməsini və
onların mayalanma prosesində birləşməsini təmin edən bəzi morfoloji və
fizioloji əlamət və xüsusiyyətlər aiddir. Bunlara ali heyvanlarda
qonadaları, cinsiyyət yollarını, xarici genitaliləri, ali bitkilərdə isə
androsey və geniseyi göstərmək olar.
İkinci dərəcəli əlamətlər bilavasitə qametogenez prosesini, cinsi
hüceyrələrin birləşməsini və mayalanmasını təmin etmir, lakin cinsi
çoxalmada köməkçi rol oynayırlar. Məsələn, balıqlarda üzgəclərin xüsusi
quruluşu, quşlarda erkək və dişilərin rənginə görə fərqlənməsi,
məməlilərdə süd vəzilərinin olması, ali bitkilərdə buğumarası məsafələr,
çiçəklənmə vaxtı və s.
İkinci dərəcəli əlamətlərdən bəzən
cinsiyyətlə məhdudlaşmış
əlamtləri də göstərmək olar. Belə əlamətlər haqqında irsi informasiyanı
bütün fərdlər daşıyır, lakin onların təzahürü yalnız bir cinsdə öz əksini
tapır. Məsələn, iri buynuzlu heyvanlarda südlülük xüsusiyyətni müəyyən
edən genləri həm dişi, həm də erkək fərdlər daşıyır, lakin onlar yalnız dişi
fərdlərdə özünü biruzə verir və yaxud yumurta vermək genlərini xoruzlar
da daşıyır, lakin bu xüsusiyyət yalnız toyuqlarda özünü biruzə verir.
Bəzi hallarda əlamətlər
cinsiyyətdən asılı olur. Məsələn,
buynuzluluq əlaməti dominant homoziqot (HH) fərdlərdə buynuzlu,
resessiv homoziqot (hh) fərdlərdə isə buynuzsuz olurlar.
Lakin heteroziqot qoçlar (Hh) buynuzlu, heteroziqot dişilər –
qoyunlar isə (Hh) buynuzsuz olurlar. Cinsiyyətlə bağlı olan əlamətlərin
irsiliyinin qanunauyğunluğunu öyrənmək dominantlıq hadisəsinin
mahiyyətini daha da dərindən bilməyə və dominantlığı praktiki nöqteyi