Oğuzlar (TÜrkməNLƏR) faruq süMƏR
Yüklə 5,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
OĞUZLAR (TÜRKMƏNLƏR) 73
Oğuz yabğu dövlətində tarxan və yınal ünvanları daşıyan şəxslər də var- dı 1
kimi işləndiyi bilinmir 2 . Türkiyə səlcuqlularında mövcud olan bəylərbəyi vəzifəsinin yabğular dövlətində olub-olmadığı da məlum deyildir. Yabğuların möhür və fərmanlarına tuğrağ (tuğra) deyilir. Bu söz digər türklərə tanış deyildi 3 . Oğuzlar bu sözü İrana və Anadoluya da gətirdilər. Səlcuqlu dövlətində tuğralıq (nişançılıq) adlı bir məmur vəzifəsi olmuşdur. Oğuzlar eyni zamanda digər türklərin bitimək (yazmaq) sözü yerinə yazmaq sözünü işlədirdilər 4 . Qohumlar arasında məktub daşıyan adama yazığçı de- yilirdi 5 . Bütün bunlar oğuz yabğularının divanı (bürosu) olduğu fikrini yara- dır. Bundan başqa, onların şəhərlərdən vergi yığan məmurları (təhsildar) ol- duğunu da bilirik. Ancaq bu divanda hansı əlifba ilə, hətta hansı dildə yazı yazıldığı barədə bir söz demək mümkün deyil. Yabğuların ordularında ov- çubaşı, əmir-axur kimi məmurların, çavuşların (təşrifat məmurları) * , bəkçi-
lərin (mühafizələr) olduğu şübhəsizdir. Oğuzlar işlərini məclislər quraraq məsləhət (gənəşmə) yolu ilə həll edirdilər. Oğuz sübaşısı Ətrək tarxan, yınal kimi oğuz başçılarını çağıraraq xəlifənin nümayəndə heyətinə qarşı necə davranmaq barədə onlarla məsləhətləşmişdi 6 .
Oğuz yabğu dövləti X əsrin birinci yarısında müstəqil və qüdrətli bir dövlət idi. O heç bir zaman bu və ya digər dövlətə, qövmə tabe olmamışdır. Oğuzlar çox igid və vuruşqan bir qövm idilər 7 . Məsudi 8 oğuzların ən vuruş- qan türk eli olduğunu söyləyir. Oğuzların silah və sursatları mükəmməl idi 9 . Digər türk qövmlərində olduğu kimi, bu silahların başında ox dururdu. Oxu türklərin milli silahı kimi qəbul etmək əsla səhv olmaz. Yuxarıda da söylədiyimiz kimi, oğuzlar ermənilərin diqqətini bu silahları ilə cəlb etmiş- dilər. İbn Fədlan sübaşı Ətrəkin necə sərrast nişançı olduğunu bir misalla göstərmişdir 10 . Qarğı (süngü) və qılınc da əsas silahlardan idi. Oğuzların at- 1 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 13, 16; S. əd-Dehxan nəşri, s. 97-103. 2 İbn Fədlanda ləğləz (Z.V.Toğan nəşri, s. 16) və ya ilğəz (S. əd-Dehxan nəşri, s. 103) şəklində bir söz də vardı. Bunun ünvan, yoxsa ad olduğu bilinmir. 3 Kaşğari, I, s. 385. 4 Kaşğari, Kilisli, III, s. 45; Atalay, III, s. 59; [Ramiz Əskər, III, s. 59]. 5 Kaşğari, Kilisli, III, s. 41; Atalay, III, s. 55; [Ramiz Əskər, III, s. 54]. * Seremonmeyster (tərcüməçi). 6 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 10, 16; S. əd-Dehxan nəşri, s. 97- 103. 7 Hüdud-ül-aləm, s. 86; Minorski, s. 100. İdrisi (Jober tərcüməsi, 1840, II, s. 342) bu barədə deyir: «Bu qövmlər oğuz türklərindən olub həmişə silahlı, çox cəsur və digər türk qövmlə- rilə daim vuruşa hazır vəziyyətdədirlər». 8 Müruc üz-zəhəb, I, s 212. 9 Hüdud ül-aləm. Göstərilən yer. 10 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 16; S. əd-Dehxan nəşri, s. 103. FARUQ SÜMƏR 74
ları saysız-hesabsız idi. Erməni salnaməçisi Aristakes romantik bir ifadə ilə oğuzların atlarının qartallar kimi cürətli olduğunu yazır 1 . Oğuzların öz qonşuları ilə münasibətləri əsasən düşməncəsinə idi. Onla- rın peçeneqlərə qarşı xəzərlərlə ittifaq bağladıqları məlumdur. Ancaq bu iki qövm (xəzərlər və oğuzlar) arasındakı münasibətlərin X əsrdə dostcasına ol- madığı görünür. İbn Fədlan oğuzlardan bir çoxunun xəzərlərin əlində əsir olduğunu eşitmişdi 2 . Məsudi 3 oğuzların İdil çayının mənsəbinə yaxın yerlərə gələrək qışladıqlarını, çay donanda buzun üstündən keçərək xəzər ölkəsinə axınlar (hücumlar) etdiklərini, Xəzər qoşunlarının bu hücumların qarşısını ala bilmədiyi üçün xəzər kralının şəxsən oğuzların qarşısına çıxmaq məc- buriyyətində qaldığını yazır. Oğuzların cənub qonşuları - müsəlmanlar bu zaman öz tarixlərinin ən xoşbəxt dövrünü yaşayırdılar. Mavəraünnəhr bərə- kətli torpaqlara sahib bir ölkə olmaqla birlikdə müstəsna coğrafi mövqeyi dolayısı ilə orada ticarət və sənaye də çox inkişaf etmişdi. Bu ölkə samanilə- rin idarəsi altında siyasi sabitliyə qovuşduqda maddən və mənən islam dün- yasının ən inkişaf etmiş bölgələrindən birinə çevrildi. Ticarət karvanları bu- radan türk aləminin ən uzaq yerlərinə qədər gedirdi. Xarəzmlilər də onlar- dan geri qalmırdılar. Hər iki ölkənin sənaye məhsulları üçün ən böyük bazar İdildən Çin səddinədək uzanan geniş türk aləmi idi. Hətta bu iki ölkə qədim zamanlardan bəri türk aləmində koloniyalar yaratmış, türk xaqanlarının xid- mətinə girərək onların
şəhər qurmalarında və digər mədəni fəaliyyətlərində köməkçisi olmuşlar. Bu ölkələrdə ticarət və sənayesinin inkişafı həmin ölkə xalqlarının mənəvi inkişafını da təmin etdi. İslam coğrafiyaşünasları Mavə- raünnəhr xalqının əldə etdiyi mənəvi nemətləri bir-bir sadalayırdılar. Bütün bunların nəticəsidir ki, IX-XI əsrlərdə islamın ən böyük elm adamları bu iki ölkədə yetişmişdir. Əməvi dövlətinin süqutundan sonra (750) çox keçmədi ki, onsuz da zəif olan qərbi göytürk xaqanlığı karluqların istilasına uğradı (766). Xeyli əvvəl- də söylədiyimiz kimi, bu müvəffəqiyyətdən sonra karluqlar qərbi göytürk xaqanlığı torpaqları üzərində qüvvətli bir dövlət qura bilmədilər. Anlaşıldı- ğına görə, onların yabğu adlanan hökmdarları Talas şəhərində oturdu və kar- luqların ancaq bir hissəsinə hakim ola bildi. Yəni karluqlar da siyasi baxım- dan parçalanmış bir vəziyyətdə idilər. Onların, habelə qərb qonşuları oğuz- ların islam ölkələrinə qarşı davranışları ancaq talan səfərlərindən ibarət idi. Onlar bəzən də öz dövlətinə qarşı üsyan edənlərin köməyinə gəlirdilər. Mü- səlmanlar bu talan səfərini dayandırmaq üçün Buxara ətrafında, Şaş ilə İs- ficab bölgələrində sədlər qurdular 4 . Sərhəd şəhərləri də qalalar və divarlarla 1 J.Loran. Bizans və Səlcuqlu türkləri. Nansi, 1913, s. 17. 2 İbn Fədlan. Z.V.Toğan nəşri, s. 17; S. əd-Dehxan nəşri, s. 104. 3 Müruc üz-zəhəb, II, s. 17. 4 Barthold. Türkestan, s. 201-211. Yüklə 5,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|