II. Ishlab chiqarishni hududiy tashkil etishning asosiy omillari
Ishlab chiqarishni (modiy va nomoddiy) hududiy jihatdan tashkil etishda, joylashtirishda, albatt hudud shart – sharoitlari va omillari hisobga olinadi. Bu omillarni to’g’ri tanlay bilish ishlab chiqarishning hududiy tarkibi va tizimining rivojlanish qonunyatlarini asoslashga imkon beradi.Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda geografik o’rin, ekalogik omil, bozor iqtisodiyoti omillari bilan bir qatorda tabiiy (xomashyo, yoqilg’I, suv, iqlim) , ijtimoiy (mehnat resurslari, istemolchi) va iqtisodiy (elektroenergiya, transport) omillar e’tiborga olinadi. Muayyan bir ishlab chiqarish tarmog’ini hududiy tashkil etishda barcha omillar emas, balki ulardan faqat ayrimlari yetakchi, hal qiluvchi rol o’ynaydi.
Ishlab chiqarish tarmoqlarini joylashtirishda qaysi bir omil yetakchi ekanligini aniqlash uchun quyidagi formuladan foydalaniladi;
Bu yerda K – ishlab chiqarish koyeffitsiyenti ; O – mazkur korxona yoki umuman ishlab chiqarishni hududiy joylashtirishga ta’sir etuvchi omil; M – mahsulot birligi.
Ushbu formula yordamida ma’lum bir mahsulot birligini hosil qiluvchi barcha omillar alohida – alohida hisoblab chiqiladi ( masalan, bir tonna shaker olish uchun qancha xom ashyo, ya’ni qancha qand lavlagi ishlatiladi, qancha elektro energiya yoki mehnat sarflanadi) . Qaysi omil bo’yicha yirik son chiqsa , odatda uning ahamiyati shuncha yuqori bo’ladi va u mazkur ishlab chiqarish tamog’ini joylashtirishda belgilovchi, aniqlovchi vazifasini o’taydi. Shuni alohida qayd etish lozimki, malum tarmoqqa kiruvchi barcha korxonalar yoki kichik ‘’ tarmoqchalar’ uchun bittagina omil tegishli bo’lmaydi. Jumladan, mashinasozlik tarmog’iga kiruvchi ba’zi bir korxonalarni joylashtirishda xom ashyo ko’proq ahamiyatga ega bo’lsa, boshqasi uchun malakali ishchi kuchi muhim omil hisoblanadi.
Xomashyo Tabiiyki, ishlab chiqarish jarayonida xom ashyo resurslari muhim omil hisoblanadi. Ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarishda esa xom ashyo boshqa omillarga qaraganda ko’proq talab etiladi. Shuning uchun bunday mahsulotlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan tarmoqlar va korxonalar mumkin qadar xom ashyo rayonlariga yaqin joylashtiriladi. Sa’noatning ba’zi tarmoqlari masalan, tog’- kon, o’rmon, baliqchiliksanoatni tarmoqlarining joylashuvi xom ashyo bo’lmagan rayonlarda rivojlanmaydi. Bunday sanoat tarmoqlarining joylashuvi bevosita foydali qazilmalar yoki tabiiy boyliklar ko’lami bilan belgilanadi. Boshqa sanoat tarmoqlarining hududiy tashkil etilishi esa biroz murakkabroq ko’rinishga ega. Masalan, bir tonna paxta tolasi olish uchun taxminan 3 tonna paxta , bir tonna yog’I uchun 5 tonna chigit, 1 tonna pista yog’I uchun 3 tonna kungaboqar, 1 tonna shaker uchun 7 tonna qand lavlagi ishlatiladi.
Dostları ilə paylaş: |
