Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Sifat so‘z turkumi 
 
Bu so‘z turkumiga oid xususiyatlarni va son, shuningdek, olmoshlarni T. 
So-diqov o‘rgangan
1
. Mazkur so‘z turkumiga oid so‘zlarni qo‘llashda boshqa 
shеva-lardan ham, adabiy til normasidan ham asosan farqsizdir. Sifat so‘z 
turkumiga oid so‘zlar oxiridagi undoshning jarangli variantda qo‘llanishi ham 
kuzatiladi: 
sarыq, arыg‘, ossыg‘, achchыg‘, qattъg‘
. 
Iqon shеvasida ba’zi bir sifat so‘zlari oxiridagi undosh jarangsiz: 
qattыq, 
sassыq, achchыq, sarыq, suyuq. 
Asliy sifatlarning qiyosiy darajalari Buxoro dialеktida quyidagicha yasa-
ladi: a) 
-r
כּ
q yaxshъr
כּ
q, yam
כּ
nr
כּ
q
; b) ortirma (oshirma) daraja oddiy daraja for-
masiga keladi, faqat uning oldidan ortirmalikni bildiruvchi so‘zlar qo‘llanadi : 
jud
כּ
 issыq, hav
כּ
 kop ъssъq.
Sifat yasovchi qo‘shimchalar unumli va unumsiz ko‘rinishlarda uchraydi: 
-lъ, -lъk, -sъs, -gan, qgъl, -akъ; bala-chaqalъ, tuzsъl, x
כּ
makъ; -q, -q
כּ
q, -g‘ъn, -
ma, ba-, -bе, n
כּ
-, sеr-, ham-.Yumuq, urushqoq, maxtanchoq qъzqъn, purg‘un, 
qovurma, to‘g‘rama bama:nъ, bamaza, n
כּ
aniq, hamtav
כּ
q
. 
Sifat yasovchi (prеfiks) old qo‘shimchalar sheva vakillari nutqida juda 
kеng miqyosda va faol qo‘llanadi: 
ba-, bе-, n
כּ
-, sеr-, ham-.
Otlardagi erkalash formasi sifatlardan ham qo‘llanadi. Asliy sifatlarda 
kеladigan erkalash formasi shеvalarda (Buxoroda) kеng tarqalgan: 
shъnamgъna 
havlъ, ъssъqqъna patъr; navchagъna bir 
כּ
dam kеllъ; dommuqqъna og‘ ъlcha
. 
Olmosh so‘z turkumi 
 
Olmoshlarning shеvalardagi qo‘llanishida adabiy tildagidan farqli holatlar 
mavjud. Kishilik olmoshlar shеvalararo farqlanadi: 
mən, sən, ul / u; biz, - bizər - 
bizlər; siz-silər - sillar; ular - ulalar. 
Ko‘rsatish olmoshlarining turlanishi: 
1
Sodiqov T. Sifat. Son. Olmosh // O‘zbеk shеvalari morfologiyasi. T.,1984.57-105-bеtlar.

---

65 
B.k.
bu anav manav 
Q.k.
munыng anavnыng manavnыng 
T.k.
munы anavnы manavnы 
O‘-p.k.
munda
anavda manavda
J.k.
muna anava manava 
Ch.k.
mundыn anavdыn manavdыn 
Ko‘rsatish olmoshlarini qo‘llashrda yaqin-uzoq, aniq-noaniqlikka qat’iy 
rioya qilinadi, so‘zlovchiga yaqin bo‘lgan prеdmеtga ishora qilinganda 
bu, shu
; 
uzoqqa ishora qilinganda 
u, o‘sha 
olmoshlari faol qo‘llanadi.
So‘roq olmoshlari: 
kim, nе/ni, ni:du, nichik, nxы/nыxы dеdi, nеchchi, 
qancha. 
O‘zlik olmoshi: 
oz.
Uning kеlishiklar bilan turlanishi egalik olgan ot 
turlanishidan farq qilmaydi: 
ozi, oziming, o:zinnqin, o:zinə, ozini / o:zinni, 
ozin:də, ozindin. 
Bo‘lishsizlik olmoshi: 
hеch kim, hеch nъmə.
Gumon olmoshi: 
kimdir, nimadir, birov, birnе 
va boshqalar. Bеlgilash olmoshlari: 
həmmə, 
barchasi, bəri, jamisi, butin, har kim, xər nərsə.
Sheva vakillari nutqida olmoshlar qatnashgan gaplardan namunalar: 
1.Kishilik olmoshlari:
Səlləyьz məlməldьr, shaхəgə ьldьrməng, ьgьt, Bьz 
еkəv dос bоləlьk, dushməngə bьldьrməng, ьгьt (qo‘shiqdan). Меning hэlыm 
дjахshы dеdъ, mеn bэlыq tutup дjurupmən, dеdъ.
2.Ko‘rsatish olmoshlari: 
Shunda 
כּ
t shunnnay dеptъ: Мən 
כּ
təynъ 
כּ
тъyдъм, 
כּ
təng оlgənnən kеyъn unъ gоrъnъ zъy
כּ
rət qъlъshgə chushgənъdъm. əgər kеrəy 
bоp q
כּ
səm mənə bu y
כּ
lnъ dytətəsən, dъp y
כּ
lъdən ylъp bеrъptъdə
כּ
smэngə 
kоtərъlъptъ.
3.So‘roq olmoshlari: 
Nechun qiyo b
כּ
qmaysiz, j
כּ
nim. Kim so‘rasa, 
fal
כּ
nchidan deng. Shundə əhm
כּ
qlə(r) bъr-bъrъgə shərt qоyъshъbdъ: “əgərdə 
kъm gəpъrsə, оshə qоlgə suv
כּ
lъp kеlъp quysъn», dъp.
4.O‘zlik olmoshi: 
U chоntыq shаg‘аl: “Mən bir ozim chontыq
 
bоlup 
yurənda mаsqаra (masxara) еtətаg‘аn еdingiz, еndi hammamiz birmiz – teng 
boldыq”. 
5.Bo‘lishsizlik olmoshi: 
Sizni hech kim so‘ramadi. Og‘ri hech nima
כּ
lmabdi.
6.Gumon olmoshi: 
Shunda kьmdir:“Təqsьr, bu chələsəvэt, хət 
оqьyəlməydi”, dьdь. Bir
כּ
v nimadir aytdi, u ketti.
7.Bеlgilash olmoshlari: 
T
כּ
visrэn əytiptu: Mən kеləytkэngə həmə yəyrəydi, 
mеngə həмə nеrsələr bisyэr bоlədi.
Hər səhərdə bьr kеlmaglьk ədətьynən 
оrgъləy, Sьlkьnьp turgan kьyьgdəy q
כּ
mətьynən оrgьləy.