O`zbek adabiyoti tarixi Eng qadimgi davrlar

MAVZUNI MUSTAHKAMLASh UChUN SAVOLLAR: 
1.
Sakkokiy kim? 
2.
Navoiy u haqida ma`lumot beradimi? 
3.
Sakkokiy qaysi davrda yashadi? 
4.
Sakkokiy merosini o`rgangan olimlardan kimlarni bilasiz? 
5.
Shoir qaysi janrlarda ijod qilgan? 
6.
Sakkokiy g`azallarining mavzusi nima? 
7.
Shoirning qasidanavislikdagi o`ziga xosligi nimada. 
8.
Shoirning badiiy mahoratini tushuntiring. 
MAVZUGA OID TAYaNCh SO`Z VA TUShUNChALAR: 
1.
Sakkokiy.
8. Hamd. Munojot 
2.
Turkiston.
9. Na`t. 
3.
Mujtahid.
10.Qasida. 
4.
Xalil Sulton. 
11.Oshiq. 
5.
Ulug`bek.
12.Ma`shuqa. 
6.
Arslon Xo`ja Tarxon. 
13.Raqib. 
7.
Xo`ja Muhammad Porso. 

---

68
17-mavzu: LUTFIY HAYOTI VA IJODIY MEROSI 
R e j a
1.
Kirish. 
2.
Lutfiy haqida. 
3.
Lutfiy ijodining o`rganilishi. 
4.
Lutfiy she`riyati. 
5.
Shoir she`riyati janrlari va mavzulari. 
6.
Xulosa. 
Adabiyotlar: 
1.
Darsliklar. 
2.
Lutfiy. Sensan sevarim. T.,1982. 
3.
Alisher Navoiy. Majolis un-nafois. T.,1966. 
4.
Hodi Zarif. Lutfiy va Navoiy. Ulug` o`zbek shoiri. To`plam T.,1948. 
5.
Navoiy zamondoshlari xotirasida. T.,1984. 
6.
E.Rustamov. Uzbekskaya poeziya v pervoy polovine XV veka. M.,1963. 
7.
S.Erkinov. Lutfiy T.,1965. 
8.
A.Hayitmetov. Navoiy lirikasi. T.,1961. 
9.
A.Hayitmetov. Meros va ixlos. T.,1987. 
10.
A.Hayitmetov. Dilimizga juda yaqin. O`z AS gazetasi. 1998 yil, 17 aprel. 
11.
E.Ahmadxo`jaev. Turkiy nazmning sehrgari T.,1992. 
12.
Buyuk siymolar, allomalar. 2-kitob T.,1996. 
13.
B.Valixo`jayev. Lutfiy va Navoiy. Samarqand, 1999. 
14.
Ahmad Taroziy. Fununul balog`a. «O`zbek tili va adabiyoti» jurnali. 2002 yil. 
№
1-6. 
Mavlono Lutfiy XIV asrning oxiri XV asrda yashab ijod qilgan turkigo`y 
shoirdir. Lutfiy ko`pincha «mavlono» atamasi bilan birga tilga olinadi. «O`zbek 
tilining izohli lug`ati»da Mavlono so`ziga shunday izoh berilgan: «Musulmon 
sharqida olim va fozil kishilarni, ustozlarni ulug`lab, ularning nomlariga qo`shib 
ishlatiladigan so`z». Demak, Lutfiy nomiga Mavlono so`zining qo`shilishi o`z 
zamondoshlarining yuksak e`tibori va hurmatidan dalolatdir. Shoir o`z davrida 
sharqda juda shuhrat qozonadi.
Alisher Navoiy «Badoiy ul-bidoya»ga yozilgan debochasida Sakkokiy va 
Lutfiy haqida shunday yozadi: «... birining shirin abyoti ishtihori Turkistonda 
bag`oyat va birining latif g`azaliyoti intishori Iroq va Xurosonda benihoyat durur ham 
devonlari mavjud bo`lg`ay». Ko`rinadiki, Sakkokiy ko`proq Movarounnahrda shuhrat 
topgan bo`lsa, Lutfiy Xuroson, Eron , Iroq tomonlarda shuhrat qozongan va devon 
tuzgan. 

---

69
Lutfiyning hayoti va ijodi haqidagi ma`lumotlar ko`p emas. Shoirning tug`ilgan 
va vafot etgan yillari 1366-1465-66 yillar deb ko`rsatiladi. A.Navoiyning «Majolis 
un-nafois» asarida yozilishicha, u 99 yil umr ko`rgan. Lutfiy nomi ba`zi manbalarda 
Lutfillo deb ataladi. Shunga ko`ra uning nomi Lutfillo, shu asosda Lutfiy taxallusini 
olgan degan xulosa keltiriladi. Lutfiyning tug`ilgan joyi Hirotning Dehikanor degan 
maskani deb ko`rsatilar edi. Professor A.Hayitmetov «Dilimizga juda yaqin» nomli 
maqolasida (O`z AS. 1998, 17 aprel) shunday ma`lumotlarni keltiradi: «Lutfiy asli 
shoshlik (boshqacha aytganda Toshkentlik) bo`lib, taqdir toqazosi bilan qachondir 
Hirotga borib, o`sha erda o`rnashib qolgan». 
Lutfiy haqida ko`pgina manbalarda ma`lumotlar qayd etilgan. Jumladan, 
Navoiyning «Majolis un-nafois», «Muhokamatul-lug`atayin», «Xutbai davovin», 
«Nasoyim ul-muhabbat», «Holoti Sayyid Hasan Ardasher», «Manoqibi Pahlavon 
Muhammad» singari asarlarida Lutfiyga yuqori baho beradi. Navoiy «Majolis un-
nafois»da shunday yozadi: «Mavlono Lutfiy o`z zamonining ma`likul kalomi erdi. 
Forsi va turkiyda naziri yo`q erdi. Ammo turkiyda shuhrati ko`proq erdi va turkcha 
devoni mashhurdir va muttazirul javob matla`lari bor. Ul jumladan biri bukim: 
Noziklik ichra belicha yo`q tori gisuyi, 
O`z haddini bilib belidin o`ltirur quyi. 
Yana biri budurkim: 
Sayd etti dilbarim meni oshufta sochtin 
Soldi kamon bo`ynima ikki qulochdin. 
Va mavlononing «Zafarnoma» tarjimasida o`n ming baytdin ortiqroq masnaviysi 
bor. Bayozda yozmagan uchun shuhrat tutmadi. Va lekin forsida qasidago`y 
ustodlardin ko`pning mushkul she`rlariga javob aytubdur va yaxshi aytibdur. 99 
yashadi... bu faqir borasida ko`p fotihalar o`qibdur. Umid ulkim, chun darvesh kishi 
erdi... Mavlononing qabri shahr navohisida Dehikanordakim, o`z maskani erdi 
andadur». 
Lutfiy haqida D.Samarqandiyning «Tazkirat ush-shuaro», Xondamirning 
«Habibus-siyar», «Makorimul axloq», Qobuliyning «Tazkirat ut-tavorix», Vozehning 
«Majmuai mansur va manzum», Shamsiddin Somening «Qomusul-a`lom» asarlarida 
ham ma`lumotlar uchraydi. O`zbek adabiyotshunosligida Lutfiy merosini o`rganish 
bo`yicha ancha ishlar amalga oshirildi. Bu jihatdan N.Mallaev, E.Rustamov, Hodi 
Zarif, Sodir Erkinov, E.Ahmadxo`jayev, A.Hayitmetov, H.Rasulov va boshqa 
olimlarimizning tadqiqotlari xarkaterlidir. 
Lutfiydan juda katta adabiy meros qolgan. Qadimgi manbalarda uning 20 dan 
ortiq asar yozgani qayd etiladi. Ammo ular bizgacha hali noma`lum qolmoqda. Lutfiy 
Shohruh Mirzoning taklifi bilan Ali Yazdiyning «Zafarnoma» asarini tarjima qilishga
ham kirishgan edi. Uzoq yillar Lutfiyga nisbat berib kelinayotgan «Gul va Navro`z» 
dostoni adabiyotshunoslarimiz orasida turli bahslarga sabab bo`lib keldi. Ba`zi 
olimlar uni Lutfiy asari deb baholashsa, keyingi yillarda chop etilgan darsliklarda 
muallifi noma`lum asarlar sifatida berildi. 1970 yillarda bu mavzu ancha 
munozaralarga olib keldi. Adabiyotshunoslar Yo.Ishoqov, A.Hayitmetov kabilar esa 
uni Haydar Xorazmiy asari sifatida qayd etadilar (yuqorida qayd etilgan maqolada 
ham). 

---

70
Lutfiy merosining kattagina qismini uning turkiy tildagi devoni tashkil etadi. 
F.f.doktori, prof.S.Erkinov Lutfiy haqidagi tadqiqotida qadimgi Sharq manbalarida 
Lutfiyning axloq-odob mavzusida «Mashkun ul-haqoyiq» nomli asar yozganligi 
eslatilishini qayd etadi. Shuningdek, xo`tanlik Mulla Ismatullaning «Tarixi 
musiquyun» asarida Lutfiyning musiqa tarixi bilan ham shug`ullanganligi, kuylar 
bastalaganligi qayd etiladi. 100 yilga yaqin umr ko`rgan shoir barakali ijod qilgani 
aniq. 
Lutfiy avvalo lirik shoirdir. Uning ona tilidagi lirik devoni o`z davridayoq 
Movarounnahr, Xuroson mamlakatlarida, shuningdek, boshqa joylardagi turkiy tilli 
xalqlar orasida keng yoyilgan edi. Respublikamizda, Sharqshunoslik institutida, 
qo`lyozmalar institutida Lutfiy devonining o`nlab nusxalari saqlanadi. Ushbu 
nusxalar London va Parij nusxalari bilan qiyosiy-tanqidiy o`rganilib, shoirning qator 
saylanma nashrlari yaratildi. 
1987 yilda nashr etilgan «Sensan sevarim...» to`plami keyingi o`n yilliklarda 
nashr etilgan devondir. Devon sharq she`riyatida yetakchi janr hisoblangan g`azallar, 
ruboiylar, qit`a va fardlarni o`z ichiga oladi. Devon an`anaga ko`ra hamd, na`t 
she`rlari bilan boshlanib,so`ngra boshqa janrlar be riladi. Devonda Shohruh Mirzo, 
ba`zi nusxalarida esa Boysung`ur Mirzo nomiga bag`ishlangan qasidalar ham 
uchraydi. 
Shoir merosining yetakchi janri g`azaldir. Lutfiy she`riyatining asosiy mavzusi 
esa ishqdir. Unda ham oshiqning, ham ma`shuqaning botiniy va zohiriy sifatlari aks 
etadi. Navoiy «Manoqibi Pahlavon Muhammad» asarida Lutfiyni «Zohir ahli 
shuarosi», ya`ni ko`proq majoziy, hayotiy, dunyoviy ishq-muhabbatni kuylagan shoir 
sifatida talqin etadi. 
Shoir she`riyatida diniy-tasavvufiy mavzular ham ko`zga tashlanadi. Majoz va 
haqiqat uyg`unlashib ketadi. Olloh insonni yuqori darajaga ko`taradi. Unda o`z nurini 
singdiradi. Odam shu qadar buyuk mohiyatki, Olloh uning yuzida o`z aksini topadi. 
Quyidagi baytda ana shunga ishora qilinadi: 
Ulki husn etti bahona elni shaydo qilgani, 
Ko`zgudek qildi seni, o`zini paydo qilgani. 
Shoir asarlari uning o`sha davrda keng tarqalgan tasavvuf g`oyalari ta`sirida 
bo`lganligini ko`rsatadi. Olloh dunyoni mukammal go`zallik timsoli sifatida 
yaratgan. Shoir she`riyatida Olloh bilan bog`liq g`oyalar tasavvufiy ma`no va 
timsollar maxsus tadqiqni talab etadi. Lutfiy lirik qahramoni, avvalo oshiq insondir. 
U go`zallikda yagona, husn va latofat timsoli bo`lmish ma`shuqani chin yurakdan 
sevadi. Yor ham Olloh timsoli, ham inson sifatida namoyon bo`ladi. Lirik qahramon 
ta`kidicha, uning haqdan yagona o`tinchi diydordir: 
Haqdin, ey ko`ngul, o`zga nima qilma tamanno, 
Sen xastaga ul erdaki, diydor topilsa. 
Oshiq ma`shuqaning e`tiborsizligidan, mastona ko`zlari bilan uni bexud, 
devona qilganidan ajablanadi: 
Boqmas menga jonona, ajab holat emasmi? 
Bo`ldi yana begona, ajab holat emasmi? 

---

71
Bexudliku savdo bila qildi meni mashhur, 
Ul ko`zlari mastona, ajab holat emasmi? 
Lirik qahramon ayriliq onlarini musibat sifatida qabul qiladi. Firoq uning 
joniga azob, iztirob keltiradi. Oshiq bu alamlarga sabr bilan chidaydi. Ma`shuqasidan 
visol va vafo umid qiladi: 
Ayo dilbar vafo qilmasmusen sen, 
Bu dardimga davo qilmasmusen sen? 
Qilich birla judo bo`lgancha mendin, 
Boshim tandin judo qilmasmusen sen? 
Oshiq yorning vafosizligidan gina qiladi: 
Ayttimkim: Bu Lutfiyga jafo qilma vafo qil, 
Ayturki: bizning davrda ul rasm qolibdur. 
Lirik qahramon o`z holatini aniq bayon etadi. Lutfiy uning holatini berishda 
jonli so`zlashuvdan, erkalash, yupatish, istehzo, qochiriq mazmunidagi iboralardan 
mahorat bilan foydalanadi. Oshiq ma`shuqa ozorlaridan zorlanadi: 
Lutfiyni kim qarg`adi: «Yo rab, balog`a uchra» deb, 
Kim, seningdek toshbag`irlik dilraboga uchradi. 
Lutfiy she`riyatida xalq urf-odatlari, xalq hayoti bilan bog`liq manzaralar, xalq 
maqollari singdirilgan baytlar ko`p uchraydi. Shoir she`riyatida mifologik, an`anaviy, 
payg`ambarlar va boshqa obrazlar anchagina ko`zga tashlanadi. Xizr, pari, dev, 
Yusuf, Iso, Ya`qub, Farhod, Shirin kabi obrazlar shular jumlasidandir. 
Dilbar sog`inmag`on jihati bu firoq ermish, 
«Ko`zdin yiroq bo`lsa, ko`ngildin yiroq» ermish. 
Yoki: 
Yerga kirsam koshki, chun etmas ul oyga ilik 
Mushkul ahvole tushubdur: «Yer qatig`u ko`k yiroq». 
Lutfiyning qit`alari, ruboiylarida odob-axloq mavzusi ham ko`zga tashlanadi. 
Ammo shoir g`azallarida bo`lgani kabi, bu janrlarda ham asosiy mavzu ishqdir. 
Ruboiy: 
Ul mening joni jahonimg`a salom, 
Jondin ortuq mehribonimg`a salom. 
Bir zamon xoli emasmen yodidin, 
Munisi joni ravonimg`a salom. 
Tuyuq: 
Bir nazar qildim, qul o`ldum oya men, 
Ul sababdin jonu dilni oyamen. 
Gar meni shohimga etkursa xudoy, 
Hazratingda sarguzashtim oyamen. 
Qit`a: 
Bermag`il derlar vafosizga ko`ngul 
Kim, aning no`shindin ortuq neshi bor. 
Uzmagaymen la`lidin o`lsam umid, 
Jon mening jonim, kishining neshi bor. 
Fard: 

---

72
Shakar irning sari ko`z necha boqsun, 
Agar hech bo`lmasa ko`z haqqi yo`qmu? 
Umuman, Lutfiy she`riyati o`zining soddaligi, ohangdorligi, xalq hayotiga 
yaqinligi bilan e`tiborlidir.