O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta-maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti g. Xamdamova, O. Astanakulov, A. Matchanov

Innovatsiya klassifikatsiyasi
6
 
Innovatsiyalar 
Mahsulotli 
Jarayonli boshqaruv
 
Texnik 
(ma‘muriy)
 
Firma ichidagi boshqaruv 
texnologiyalari
 
Tashkiliy innovatsiyalar 
 
Firmalararo
 
6
Mualliflar tomonidan tuzildi.

---

12 
Yuqoridagi jadvalda innovatsiyalarning umumiy tarzda klassifikatsiyalanishi 
aks ettirilgan. 
Shunga muvofiq rossiyalik olimlar I.B.Gurkov va V.S.Tubalov quyidagi 
innovatsiyalar klassifikatsiyasini taklif etmoqdalar: mahsulotga tegishli va 
jarayonga tegishli texnologik innovatsiyalar. 
Mahsulotli innovatsiyalar yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotlarning 
joriy etilishini qamrab oladi. 
Jarayonli innovatsiyalar - bu yangi yoki ancha takomillashtirilgan mahsulotni 
o‘zlashtirish, uni ishlab chiqarishni tashkil etishdir. Bunday mahsulotlarni mavjud 
uskunalardan, qo‘llanilayotgan ishlab chiqarish uslubidan foydalangan holda 
yaratib bo‘lmaydi. 
Amerikacha va yaponcha innovatsiya tizimlari o‘rtasidagi farqlarni e‘tirof 
etish lozim: AQSh da barcha innovatsiyalarning 1/3 qismi jarayonli, 2/3 qismi esa 
mahsulotli innovatsiyalarga tegishli, Yaponiyada esa teskari nisbatdadir. 
Umumqabul qilingan ta‘riflarni besh xil asosiy yondashuv bo‘yicha tasniflash 
mumkin: 
Obyektli
Jarayonli
Obyektli 
- 
Jarayonli- 
Jarayonli- 
utilitar 
utilitar
moliyaviy 
1.1.-rasm.
 Innovatsiyalarni aniqlashning asosiy yo‟nalishlari
7
 
-obyekt bo‘yicha (mamlakatimizdagi adabiyotlarda ta‘riflanuvchi atama 
sifatida ko‘p hollarda ―yangi joriy etilgan‖ atamasi qo‘llaniladi);
-jarayonli ; 
-obyekt-utilitar;
-jarayonli - utilitar 
7
Mualliflar tomonidan tuzildi.
Innovаtsiyalаrni аniqlаshning аsosiy yo‘nаlishlаri 

---

13 
-jarayonli-moliyaviy. 
Obyektliyondashuvningmohiyati shundaki, innovatsiya sifatida obyekt 
chiqadi. Fan - texnika taraqqiyoti (FTT) natijalari bo‘lmish yangi texnika, 
texnologiyalar shunday obyekt hisoblanadi. Bular orasida bazis innovatsiyalar, 
yaxshilovchi innovatsiyalar, psevdo innovatsiyalar farqlantiriladi.
Bazis innovatsiyalar yirik ixtirolarni ro‘yobga chiqaradi hamda texnikaning 
yangi avlod va yo‘nalishlarini shakllantirishning asosiga aylanadi.
Yaxshilovchi innovatsiyalar odatda mayda va o‘rta ixtirolarni ro‘yobga 
chiqaruvchi, ilmiy-texnikaviy siklning ommalashish va barqaror rivojlanish 
bosqichida ko‘proq tarqalgan innovatsiyadir.
Psevdo (ratsionallashtiruvchi) innovatsiyalar texnika va texnologiyalarning 
eskirgan avlodlarini qisman yaxshilashga qaratilgan va texnika taraqqiyotini 
susaytiruvchi (ular jamiyat uchun yo samara keltiradi, yoki salbiy samara beradi)
innovatsiyalar hisoblanadi. 
Mahsulotning qo‘llanish sohasi, funksional xususiyatlari, xossalari, 
konstruktiv yoki foydalanilgan materiallar hamda komponentlar (tarkibiy qismlar) 
ilgari ishlab chiqarilgan mahsulotlarnikidan ahamiyatli darajada farq qilsa, yangi 
mahsulotning joriy qilinishi mahsulotli bazis innovatsiya sifatida ta‘riflanadi. 
Bunday innovatsiya mashina va materiallarning yangi avlodlarini o‘zlashtirishga 
qaratilgan hamda mutlaqo yangi texnologiyalar yoki mavjud texnologiyalarni 
ularni yangicha qo‘llash bilan uyg‘unlashtirishga asoslangan.
Bazis 
(mutlaqo 
yangi) 
innovatsiyalarga 
svetodiodlar 
asosidagi 
indikatorlarning suyuq kristallardagi indikatorlar bilan yoki bug‘ dvigatelini ichki 
yonuv dvigateli bilan almashtirilishini misol tariqasida keltirish mumkin. 
Yaxshilovchi innovatsiyalar sifat yoki qiymat xususiyatlari samaraliroq komponent 
va materiallardan foydalanish, bir yoki qator texnik quyitizimlar (murakkab 
mahsulot bo‘lsa) ning qisman o‘zgartirilishi hisobidan mavjud mahsulotlarni 
sezilarli darajada yaxshilanishiga olib keluvchi innovatsiyalarga taalluqlidir. 
Mazkur innovatsiya texnika (texnologiya) larning o‘zlashtirilgan avlodlarini 
ommalashtirish va takomillashtirishga, mashinalarning yangi modellari va yangi 

---

14 
material turlarining yaratilishiga, ishlab chiqarilayotgan tovar (xizmat) larning 
hamda texnologiyalarning parametrlarini yaxshilanishiga xizmat qiladi. Ichki 
yonuv dvigatelining foydali ish koeffitsiyenti (FIK) ni yuksaltirish yoki g‘altakli 
magnitofonlardan kassetali magnitofonlarga o‘tish yaxshilovchi innovatsiyalarga 
misol bo‘ladi. Ikkala holda ham ushbu tayyor mahsulotlarning birortasi ilgari 
ishlab chiqarilmagan. 
Shunday qilib, innovatsiyalarning radikalligi uni ro‘yobga chiqarish bo‘yicha 
sa‘y-harakatlar darajasini belgilab beradi. Bunday bo‘linish asosida ikki turdagi: 
pionerlik va quvib etishga tegishli innovatsion jarayon yotadi. Pionerlik turi jahon 
bo‘yicha birinchilikka (masalan AQSh) erishish yo‘lini anglatadi. Etib olish 
jarayoni arzonroq bo‘lib, tezkor natija berishi mumkin (masalan Yaponiya). Bu 
AQSh da ishlab chiqilgan ko‘psonli patentlarda, Yaponiyada esa katta miqdorda 
sotib olingan litsenziyalarda o‘z ifodasini topgan. Ayni vaqtda Yaponiyada 
ixtirochilik bo‘yicha faollik koeffitsiyenti (10000 kishiga to‘g‘ri keladigan milliy 
patent talabnomalari soni) g‘oyatda yuqori bo‘lib, 28,3 % ni tashkil qiladi. AQSh 
da esa ushbu ko‘rsatkich 4,9 ga teng (Rossiyada-1,13). Rossiyada 2001 yilda 
patent talabnomalari soni 2000 yilga nisbatan 16 % ga oshgan, ammo berilgan 
patentlar soni esa 10% ga kamaygan. 
Jarayonli yondashuv doirasida innovatsiya deganda yangi qimmatliklar- 
tovarlar, texnika, texnologiyalar, tashkiliy shakllar va h.k.larni ishlab chiqish, 
ishlab chiqishga joriy etish va tijoratlashtirishni o‘z ichiga oluvchi majmuaviy 
jarayon tushuniladi.
―Innovatsiya‖ atamasini ta‘riflashga obyektli - utilitar yondashuv ikki asosiy 
jihat bilan tavsiflanadi.
Birinchidan innovatsiya sifatida obyekt, ya‘ni fan va texnika yutuqlariga 
asoslangan, yangi iste‘mol qiymati tushuniladi.
Ikkinchidan yangilikning utilitar tomoniga jamiyat ehtiyojini nafli samara 
bilan qondirish qobiliyatiga urg‘u beriladi.
―Innovatsiya‖ atamasini ta‘riflashga obyektli - utilitar yondashuvdan farq 
qilgan holda jarayonli-utilitar yondashuv shundan iboratki, ushbu holda 

---

15 
innovatsiya yangi amaliy vositani yaratish, ommalashtirish va foydalanishning 
majmuaviy jarayoni sifatida tavsiflanadi.
Jarayonli- moliyaviy yondashuv doirasida innovatsiya deganda yangiliklarga 
investitsiya qilish, yangi texnika va texnologiyalarga, ilmiy tadqiqotlarga mablag‘ 
kiritish tushuniladi. 
―Innovatsiya‖ atamasi yuqorida keltirilgan barcha ta‘riflarda aniq rasmiy 
vaziyatga nisbatan qo‘llagan holda talqin qilinadi. Mazkur yondashuvlarda 
innovatsiyaning iqtisodiy mohiyati ochib berilmagan, innovatsiyani iqtisodiy 
natijalar nuqtai nazaridan ta‘riflashning aniq mezonlari belgilanmagan. Buning 
oqibati o‘laroq har qanday yangilik, jumladan uncha taraqqiy etmagan, samarasiz 
yangiliklar ham innovatsiya sifatida talqin qilinishi mumkin. ―Innovatsiya‖ 
tushunchasini chuqurroq ochib berish uchun ko‘zda tutilgan maqsadlar va 
rivojlanish nuqtai nazaridan tizimli yondashuvni qo‘llash lozim. O‘n to‘rt nafar 
muallif tomonidan tahlil qilish natijasida innovatsiya tushunchasining mohiyatiga 
inson hayoti va faoliyatining har qanday sohasida ―Bozorda mavjud ehtiyojni 
qondirishga ko‘maklashuvchi va iqtisodiy samara keltiruvchi yangi g‘oyani 
ro‘yobga chiqarish jarayoni‖ sifatida umumlashtiruvchi ta‘rif berilgan. 
1.2-rasm.