O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

Shaxs individlararo munosabatlar sub'yektidir
. "
Individ" va 
"shaxs" tushunchalarining bir-biriga mos kelmasligi va aynan uxshash 
emasligi faktidan shu narsa ayonki, shaxs tushunchasi birgalikdagi 
faoliyatning xar bir ishtirokchisi uchun ushbu faoliyatning mazmuni, 
kadriyatlari va moxiyati orkali namoyon buladigan shaxslararo 
barkaror boglanishlar sistemasidagina anglanilishi mumkin. Bunday 
shaxslararo alokalar realdir, lekin ular tabiatan "gayrixissiy"dir. Ular 
jamoaga kiradigan odamlarning konkret individual xususiyatlari va 
xatti-xarakatlaridan namoyon buladi, lekin ularning sababchisi bula 
olmaydi. Ular xar bir individlararo alokalar sistemasida va undan 
kengrok mikyosda-ijtimoiy munosabatlar sistemasida egallaydigan 
aloxida mavkeini belgilab beradigan ana shu shaxsiy xislatlarini 
namoyon kiladigan gurux shaklidagi sha faoliyatning aloxida fazilatini 
tashkil etadi. 
Shaxs va individuallik
. 
Xar bir kishining shaxsi uning 
individualligi vujudga keltiradigan xislatlar va fazilatlarning fakat unga 
xos birikuvidan tarkibtopgandir. Individuallik-kishining uziga xosligini, 
uning boshka odamlardan farkini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar 
birikmasidir. Individuallik temperament va xarakter xususiyatlarda, 
odatlarda, ustun darajadagi kizikishlarda, bilish jarayonlariga oid 
fazilatlar (idrok, xotira, tafakkur, tasavvur) da kobiliyatlarda, 
faoliyatning shaxsga xos uslubda va xokazolarda namoyon buladi. Zikr 
etilgan psixologik xususiyatlarning bir xildagi birikmasini uzida 
mujassamlashtirilgan odam yuk-inson shaxsi uz individualligi 
jixatidan betakrordir. 
Shunday kilib individuallik inson shaxsiga xos fazilatlarning fakat 
bitta jixati bulib xisoblanadi, xolos! 
Individuallik bilan shaxsning tuzilishi urtasidagi uzaro bogliklik. 
 
"Shaxs va individuallik" tushunchalari kanchalik darajada 

---

183 
birlikdan iborat bulganiga karamay, bir-biriga mos kelmasligining uzi 
xam shaxsning tuzilishini kishining individual-psixologik xislatlari va 
fazilatlaridan tarkib topadigan allakanday shakl sifatida tasavvur 
kilish imkoniyatini bermaydi. "Shaxs" va "individuallik" tushunchalari 
(xuddi "individ" va "shaxs" tushunchalari singari) aynan bir-biriga 
uxshaydi, deb tan olinadigan va shaxsga tabiat ijtimoiy munosabatlar 
sub'yekti sifatida, individning sitemasi tarzidagi sosial fazilat sifatida 
karaladigan Garb psixologiya fanining nomarksistik yunalishlarida 
shaxs bilan individuallikning strukturasi (ya'ni tuzilishi, tashkil 
topishi) bir-biriga tamomila mosligi tan olinadi. Bunday psixologik 
maktablar va yunalishlarning vakillari individuallikning tuzilishi anik 
ta'riflab berilsa bas, bu kishining shaxsini tulaligicha uz ichiga oladi va 
ta'riflab beradi, degan nuktai nazarni ilgari surishadi. Jumladan, 
psixologlar maxsus shaxsiy suroknomalarni kullashadi (bular 
sinaluvchining uziga, uzining individual-shaxsiy fazilatlariga uzi baxo 
berishini taklif etadigan savollardan tashkil topgan uziga xos 
anketalardir). Ulardagi javoblar mazmunini taxlil kilgan va surok 
natijalarini matematik amallar vositasida kayta ishlagan xolda 
tadkikotchi biron bir xislatning (tipning) ana shu xislatga mos 
keladigan darajasida namoyon bulishining sonlar bilan ifodalanadigan 
belgisiga ega buladi. Lekin bunday metodlr yordamida nari borsa 
kishining individualligi tavsiflanishini tasavvur kilish mumkin. Birok 
kishi jalb etilgan ijtimoiy munosabatlarning "yaxlit birligida" shaxsni 
xar tomonlama tavsiflab bulmaydi. 
Xakikatda esa, agar shaxs xamisha uzining konkret sosial muxiti 
bilan "xakikiy munosabatlari" sub'yekti sifatida namoyon bulishi 
inobatga olinadigan bulsa, "shaxsning tuzilishiga konkret sosial 
guruxlar va jamoalar faoliyati va munosabatida tarkib topadigan ana 
shu "xakikiy munosabatlar" va alokalar mukarrar tarzda kiritilishi 
shart. Suroknomalar esa kishining uziga xali shakllanib bulmagan 
sosial muxit sharoitidagi, "umuman mavxum muxitda"gi xolati buyicha 
beradigan baxosiga muljallangandir. Shaxsning individlararo real 
munosabatlaridan iborat jixatini suroknomalarda aks ettirib va 
aniklab bulmaydi. aytib utilganidek, suroknomalar shaxsning 
tuzilishiga umumiy ta'rif berish xukukiga da'vogarlik kilar ekan, aslida 
individuallikni tavsiflashga, individuallik xislatlarining uning bir asosiy 
belgilari (omillari) atrofida tashkil bulishi prinsiplarini topishga 
urinishlar bilan cheklanadi. Majoziy ma'noda aytganda individual-
psixologik xislatlarning keng "kolleksiyasi" yorliklar takiladigan 
("shizotimiya-siklotimiya" "introversiya-ekstroversiya", "xissiyotlilik-
vazminlik" va xokazo) bir kancha "vitrinalarda" joylashtiriladi. 
Jumladan, psixologiyada individuallikning kupgina xislatlari-
moslashuvchanlik, tajovuzkorlik, mayillik darajasi, tashvishlanish va 
shular kabilar aniklangandir. Bular jumlani individning uziga xosligini 

---

184 
kursatadi. Bu psixologik xodisalar uz moxiyatiga kura uzaro 
munosabatda bulib, oshkor yoki oshkora bulmagan xolda allakanday 
muxitning mavjudligini takozo etadi. Shaxs aynan ana shunday
muxitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik tashvishlanish va 
xokazolarni namoyon kiladi. Bordiyu, agar odamlarning individual 
fazilatlari bu tadkikotlarda izchil, uzgaruvchan, rang-barang mazmunli 
tarzda namoyon bulsa, u xolda sosial muxit uzgarmaydigan, 
shakllanmagan (amorf), mazmunsiz, "umuman muxit" sifatida 
tasavvur kilinadi. Sosial muxitning "shaxs-muxit"dan iborat uzaro 
munosabatiga kiyosan as'ana bulib kolgan mexanistik tarzda talkin 
kilinishi muxitni yo faol shaxsning uz kuch-gayratlarini ishga 
soladigan maydon sifatida, yoxud gurux tarzida shaxsga tazyik
kursatuvchi kuch sifatida izoxlaydi. Shaxsning va uni kurshab turgan 
sosial muxitning uzaro birgalikdagi xarakatining faol xususiyati 
tugrisidagi tasavvur garb fanida na shaxs psixologiyasining nazariy 
kismlari tukimalariga va na shaxsiy tadkik etishning psixologik 
metodlariga kiritilmagandir. 
Boshka tadkikotlarda kishi individualligining ekstrapunitivligi 
(uzining xususiy muvaffakiyatsizliklari uchun aybni boshka odamlarga 
agdarish mayli) kabi belgisi yaxshi jamoa a'zosining fe'l-atvoriga xos 
bulish-bulmasligi, ya'ni bu uning shaxsida mukarrar namoyon blish-
bulmasligi aniklandi. Oldiniga shaxs testi yordamijda ekstrapunitivligi 
yakkol sezilib turgan sportchilar (sportning uynaladigan turlariga oid 
komandalarning a'zolari ular juda xam kupchilik edi) guruxi 
aniklanadi. Individuallikning ushbu belgisi ular uchun yetakchi 
xisoblanmish sport faoliyatida ularning shaxsiga oid fazilatlarni anik 
kursatib beradigandek tuyuladi. Xakikatda esa sportchilarning yaxshi 
uyushgan 
guruxlarida 
(xakikiy 
jamoalarda), 
shaxsiy 
test 
ma'lumotlariga binoan ekstrapunitiv shaxslar uz komandasi a'zolariga 
nisbatan jamoaning aynan bir xil bulib kolishiga karatilgan 
munosabatda bula boshlashibdi (11.6.ga karang), ya'ni shaxsning 
ekatrapunitiv belgisiga tomomila karama-karshi fazilatni namoyon 
kilishibdi.
Shunday kilib, inson shaxsining tuzilishi individuallikning 
tuzilishiga karaganda keng ekanligi shubxasizdir. Shu boisdan bunga, 
birinchi navbatda, uning individualligini kursatadigan va fakat 
extirosda, ichki kiyofada, kobiliyatlarda va xokazolarda ancha keng 
ifodalanadigan fazilatlari va umumiy tuzilishigina emas, balki 
shaxsning rivojlanish darajasi xai xil bulgan guruxlarda, ana shu 
gurux uchun yetakchi xisoblangan faoliyat orkali ifodalanadigan 
individlararo munosabatlarda uzini namoyon etishni xam kushish 
shart.