O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta

Uchinchi yondashuv tarafdorlari ko’plab mamlakatlar tajribasiga tayangan holda shuni alohida ta’kidlashadiki, indikativ rejalashtirish davlat uchun va davlat sektori uchun majburiy vazifalarni o’zida mujassam etgan. Xususiy korxonalar, xatto bu ular uchun majburiy bo’lmasada, bozor tizimidagi eng qudratli “o’yinchi” – davlatning rejasi ostida indikativ rejalashtirishga yo’naltiriladi. O’z navbatida o’tish davridagi davlat rejasini “iqtisodiyotning turli sektorlarini, birinchi galda, davlat sektorini markazlashgan tarzda boshqarishni va bilvosita tartibga solishni amalga oshiruvchi ko’rsatkichlar tizimi sifatida talqin etish taklif qilinadi. U korxonalar, tarmoqlar va respublikalar uchun faqat axborot ahamiyatiga ega bo’lgan yo’naltiruvchi ko’rsatkichlarni (nazorat raqamlarini) ham, ko’rsatmali ko’rsatkichlar – davlat buyurtmasi (tarmoqlararo va respublikalararo mahsulot etkazib berish topshiriqlarini o’zida mujassam etgan markazlashgan tarzda boshqarishning muhim shakli), me’yorlar, iqtisodiy tartibga soluvchilarni (shu jumladan narxlar, soliqlar, foiz
stavkalari, iqtisodiy me’yorlarni) ham o’z ichiga oladi”⁷.
To’rtinchi yondashuvga muvofiq indikativ rejalashtirish – davlat va iqtisodiyotning boshqa subyektlarining harakatlari va manfaatlarini muvofiqlashtirish mexanizmi. Gap shundaki, axborot ahamiyatidan tashqari bunday rejalashtirish muvofiqlashtiruvchi rolni ham o’ynaydi, ya’ni “markaz”, tarmoqlar va korxonalar tomonidan o’z ishlab chiqarish- xo’jalik dasturlarining mustaqil ravishda ishlab chiqilishi jarayonida ular faoliyatini muvofiqlashtirishni nazarda tutadi. Ushbu nuqtai nazarga qo’shiluvchi mualliflar birinchi galda franstuz amaliyotidan kelib chiqadi, unda indikativ rejalashtirish instituti maksimal darajada rivojlangan bo’lib, uning doirasida «hukumat iqtisodiy rivojlanishga qarorlar qabul qilish va ko’rsatmalar berishdan ko’ra, ko’proq muvofiqlashtirish va axborot bilan ta’minlash orqali ta’sir ko’rsatadi. Hukumat va xususiy tadbirkorlar o’rtasida rejalar va axborot almashuvi natijasida hukumat tashkilotlari liniyasi bo’yicha o’zaro bog’liq loyihalarni o’z ichiga oluvchi iqtisodiy o’sish sxemasi aniqlanishi kerak. Milliy iqtisodiy reja sxemasi ana shunday umumiy ko’rinishga ega»⁸. Franstiya iqtisodiyoti bo’yicha mutaxassislarning ta’kidlashlaricha, ushbu mamlakatda indikativ rejalashtirishga o’tish «davlat bilan xususiy biznes nuqtai nazarini demokratik asosda muvofiqlashtirish» imkonini berdi, ular Franstiya rejalashtirish tizimining «demokratik xususiyatiga» alohida faktologik urg’u berishadi, bu «davlat boshqaruvi organlariga xo’jalik jarayonlarini davlat byurokratiyasi bozor subyektlarining samarali faoliyat ko’rsatishini to’sqinlik qilmaydigan darajada tartibga solish imkonini beradi. Oddiy “yuqoridan quyiga” ierarxik tizimni o’rnatish o’rniga maslahat berish va kelishish tamoyillariga asoslangan va turli “jamoaviy manfaatlar” vakillari: davlat xizmatchilari, tadbirkorlar, kasaba uyushmalari,
iste’molchilar uyushmalarining teng huquqli ishtirokini o’z ichiga oluvchi “quyidan” rejalashtirish qaror topdi. Mazkur tizimga muvofiq, reja ko’p pag’onali integrastiyalar natijasida paydo bo’ladi va uning amalga oshirilishiga nisbatan konsensusdan barcha ishtirokchilar manfaatdordir. Shu bilan birga reja ko’rsatkichlari majburiy (ko’rsatmali) hisoblanmaydi, balki kutilayotgan iqtisodiy kon’yunkturaga nisbatan iqtisodiy indikatorlar – axborot tarqatuvchilar sifatida ishtirok etadi».
Shunday qilib, indikativ rejalashtirishning muvofiqlashtiruvchi Funksiyasi asosiy Funksiya hisoblanadi. Xo’jalik yurituvchi subyektlarni
axborot bilan ta’minlash, u yoki bu shaklda reja topshiriqlarini bajarishga yo’naltirish va rag’batlantirish markazlashgan-ko’rsatmali tizimda ham mavjud. Aynan davlat institutlari va xo’jalik yurituvchi subyektlarning teng huquqli o’zaro harakati indikativ rejalashtirishni amalga oshiradi. Rejani bajarishning majburiy emasligi hal qiluvchi rolni o’ynamaydi, eng asosiysi –korxonalar va ular birlashmalarining, shuningdek boshqa mustaqil subyektlarning, shu jumladan mintaqaviy va mahalliy hokimiyat organlari, jamoat tashkilotlarining rejalashtirish jarayoniga bevosita jalb etilganligi. Indikativ rejalashtirish bir vaqtning o’zida iqtisodiyotni davlat yo’li bilan tartibga solish instituti sifatiida ham, uni o’zini o’zi tartibga solish instituti sifatiida ham ishtirok etadi.
Yuqorida bayon etilganlarni umumlashtirgan holda indikativ rejalashtirishni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlari (indikatorlari) tizimini ishlab chiqishga asoslangan va uning umummilliy ustuvor yo’nalishlarini aniqlashni, maqsadni belgilashni, prognozlashtirish, byudjetlash, dasturlash, kontraktastiya hamda makr, mezo va mikrodarajada qarorlarni kelishishning boshqa tartibotlarini, rejani amalga oshirishda ishtirok etuvchi xo’jalik yurituvchi subyektlarni davlat yo’li bilan qo’llab-quvvatlashning boshqa chora-tadbirlarini o’z ichiga oluvchi iqtisodiyotni davlat yo’li bilan tartibga solishni uning bozor va nobozor yo’li bilan o’zini o’zi tartibga solishini uyg’unlashtiruvchi iqtisodiyotni boshqarish davlat va nodavlat subyektlarining manfaatlari va faoliyatini muvofiqlashtirish mexanizmi sifatida ta’riflash mumkin (iqtisodiyotni boshqarishning nodavlat subyektlari deganda mahalliy o’zini o’zi boshqarish institutlari, korporastiyalar, moliya-sanoat guruhlari va xo’jalik yurituvchi subyektlarning boshqaruv organlari, bozor ishtirokchilarining o’zini o’zi tartibga soluvchi tashkilotlari va hokazolar tushuniladi).
"Indikativ" atamasi amalda iqtisodiy siyosatni amalga oshirishning bevosita emas, balki bilvosita usullarini anglatgan holda "direktiv" (ko’rsatmali) tushunchasining antonimi hisoblanadi. Indikatorlar majmuini qo’llash – bu qulay ijtimoiy-iqtisodiy muhitni bilvosita shakllantirish usulidir.
Indikativ rejalashtirish sharoitida reja hujjatlari faqatgina umuman iqtisodiyot rivojini prognozlashtirishning umumiy doiralarini o’zida mujassamlashtiradi, shuningdek davlat xarajatlari va investistiyalar, davlat korxonalarining joriy xarajatlari to’g’risidagi qarorlarni qayd etadi. Bu erda rejaning bevosita vazifasi xususiy sektor xo’jalik yurituvchi subyektlarining qarorlarini bevosita belgilab bermaydigan davlat resurslaridan foydalanishni muvofiqlashtirishdan iborat bo’ladi. Biroq
makroparametrlar (shu jumladan iqtisodiy o’sishning prognoz ko’rsatkichlari) hamda davlat organlari va davlat korxonalari faoliyatining asosiy parametrlari xususiy tadbirkorlar faoliyatiga ta’sir ko’rsatuvchi iqtisodiy muhitni shakllantirishga ko’maklashishga qaratilgan. Bu shuni anglatadiki, indikativ rejalashtirish asosan talab orqali, uning rag’batlantiruvchi (yoki cheklovchi) xususiyati orqali xususiy sektorga ta’sir ko’rsatadi va faqat g’oyat bilvosita tarzda – davlat korxonalari orqali – “taklif bosimi”ning tartibga soluvchi roli namoyon bo’ladi.
Indikativ rejalashtirishning mohiyatini aniqlashda eng muhimi, u bir tomondan, raqobatlashuvchi firmalar tomonidan ishlab chiqiladigan mikrorejalarni (dasturlarni) «sintez qilish» faoliyatini o’z ichiga olishi shart. Ikkinchidan, u umummilliy rejaga mos keluvchi moliya-kredit siyosatini ishlab chiqish muammolarini qamrab ololmaydi. Uchinchidan, indikativ rejalashtirish xalq xo’jaligini rivojlantirish maqsadlarining ularga erishish vositalari bilan optimal tarzda bog’lanishini ta’minlashga qaratilgan. To’rtinchidan, rejalashtirish jarayonining o’zi ko’p sonli ko’p darajali iterastion kelishuvlarni va reja ko’rsatkichlarining muvazanatlashganligini tekshirishni nazarda tutadi.
Metodologik vositalarni o’rganish indikativ rejalashtirishning urushdan keyingi yillarda sinab ko’rilgan model vositalari va tartibot algoritmlarini qo’llash amaliyotini umumlashtiruvchi G’arbning qator yirik ilmiy ishlariga tayanishi mumkin. Ular jumlasiga uch xildagi modellar kiradi: a) bir necha o’nlab tarmoqlar nuqtai nazaridan (moddiy-ashyoviy va pul jihatlarini ajratgan holda) o’rta muddatli rejalashtirish va istiqbolni belgilashning makromodellari; b) tarmoqlararo balanslar va milliy hisobvaraqlar tizimidan foydalanish asosida olingan ularning modifikastiyalari; v) asosan optimal tarzda dasturlash modellari toifasiga kiruvchi iqtisodiy o’sishning bir darajali bo’linuvchi dinamik modellar.
Shunday qilib, indikativ rejalashtirish jarayonlarni uyg’unlashtirish (muvofiqlashtirish): a) davlat tomonidan ishlab chiqiladigan va amalga oshiriladigan prognozlar, byudjet rejalari va makrodasturlarda namoyon etilgan mikrorejalashtirish; b) mintaqaviy va mahalliy hokimiyat organlarining prognozlari, byudjet rejalari va dasturlarida mujassamlangan hududiy rejalashtirish; v) korxonalar rejalarida amalga oshiriladigan mikrorejalashtirish; g) mezorejalashtirish, ya’ni birinchi galda «megakorporastiyalar» - tarmoqlararo, mintaqalararo va xalqaro moliya- sanoat guruhlaridan kelib chiquvchi tarmoqlar, kichik tarmoqlar, hududiy- ishlab chiqarish majmualari sanoat uzellarini rejalashtirish.
Indikativ rejalashtirish – ham xo’jalik yurituvchi subyektlarning
davlat-huquqiy munosabatlari sohasiga, ham fuqarolik-huquqiy munosabatlar sohasiga taalluqli bo’lgan institutdir. U maxsus qonun hujjatlari bilan tartibga solinib, davlat hokimiyati organlari unga nisbatan alohida tashkiliy va muvofiqlashtirish Funksiyalarini bajarsada, umuman olganda indikativ rejalashtirish nafaqat bozor xo’jaligini davlat yo’li bilan tartibga solish institutini, balki iqtisodiy o’zini o’zi tartibga solish institutini o’zida namoyon etadi. Bu erda korxonalarning roli rejaga taalluqli axborotdan foydalanish va davlat tomonidan belgilangan me’yorlarni bajarishdan iborat bo’lmaydi, xo’jalik yurituvchi subyektlar indikativ reja maqsadlarining mazmuniga va ularga erishish usullarining xususiyatiga katta ta’sir ko’rsatadi. Indikativ rejaning makroko’rsatkichlari faqatgina bu ular manfaatlariga mos kelganligi tufayli rejani amalga oshirishda ishtirok etuvchi “ijrochilar”ga taqsimlanmaydi. Ushbu holatda indikativ rejalashtirishning markazlashgan-ko’rsatmali rejalashtirishdan farqi namoyon bo’ladi. Agar markazlashgan-ko’rsatmali rejalashtirishda bozor yordamchi rolni o’ynab, narxlar esa asosan reja-hisob Funksiyasini bajargan bo’lsa, indikativ rejalashtirish bozor iqtisodiyoti rivojlanishining bo’lajak traektoriyasini olidindan payqashga qaratilgan.
Xulosalar

1. 
   Indikativ rejalashtirish fani - kelajakni aniq asoslash imkonini beruvchi reja va prognoz hisob-kitoblari tamoyillari, usullari, ularning bosqichma-bosqichligini, iqtisodiy oldindan ko’ra bilish indikatorlarini tanlashni belgilab beruvchi yagona metodologiyaga amal qiladi.
   
2. 
   Ilmiy oldindan ko’ra bilish – bu tabiat, jamiyat va tafakkur qonunlarini bilishga asoslangan haqiqatni oldindan aks ettirishdir.
   
3. 
   Prognoz, ya’ni hodisa rivojining istiqbollarini aniqlashga yo’naltirilgan ilmiy tadqiqot oldindan ko’ra bilishning bir shakli hisoblanadi.
   
4. 
   Reja – bu oldinga qo’yilgan maqsadga erishish chora-tadbirlari to’g’risida qaror.
   
5. 
   Dastur – bu hodisa rivojining maqsadli yo’nalishlari va ularga erishishning rejalashtirilayotgan yo’llari tizimi.
   
6. 
   Indikativ rejalashtirishni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish ko’rsatkichlari (indikatorlari) tizimini ishlab chiqishga asoslangan va uning umummilliy ustuvor yo’nalishlarini aniqlashni, maqsadni belgilashni, prognozlashtirish, byudjetlash, dasturlash, kontraktastiya hamda makro-, mezo- va mikrodarajada qarorlarni kelishishning boshqa tartibotlarini, rejani amalga oshirishda ishtirok etuvchi xo’jalik yurituvchi
   

subyektlarni davlat yo’li bilan qo’llab-quvvatlashning boshqa chora- tadbirlarini o’z ichiga oluvchi iqtisodiyotni davlat yo’li bilan tartibga solishni uning bozor va nobozor yo’li bilan o’zini o’zi tartibga solishini uyg’unlashtiruvchi iqtisodiyotni boshqarish davlat va nodavlat subyektlarining manfaatlari va faoliyatini muvofiqlashtirish mexanizmi sifatida ta’riflash mumkin.
Tayanch tushunchalar
Indikativ rejalashtirish, prognozlashtirish, iqtisodiy tahlil, ilmiy oldindan ko’ra bilish, reja, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish dasturlari, strate- gik qaror, markazlashgan-rejali tizim, kon’yunktura prognozi, resurslar, fors-major holat, iqtisodiyotni tartibga solish institutlari, nazariy- metodologik, direktiv, indikatorlar, milliy iqtisodiy reja, davlat boshqaruvi organlari, jamoaviy manfaatlar, ierarxik tizim, makroparametrlar.
Nazorat va muhokama uchun savollar.

1. 
   Ilmiy iqtisodiy oldindan ko’ra bilish va uning tarkibi qanday?
   
2. 
   Prognoz, reja va dasturning mohiyati va maqsadi qanday?
   
3. 
   Prognoz, reja va dasturning o’zaro bog’liqligi nimada?
   
4. 
   Davlat iqtisodiyotni qanday choralar orqali tartibga soladi?
   
5. 
   Iqtisodiyotni tartibga solishda indikativ rejalashtirishning ahamiyatini qanday tushunasiz?
   
6. 
   Indikativ rejalashtirishning mohiyati va maqsadi nimada?
   

Adabiyotlar:

1. 
   Karimov I.A. O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo’lida.-T.: O’zbekiston, 1995.
   
2. 
   Karimov I.A. Mamlakatimizda demokratik islohotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konstepsiyasi. Xalq so’zi. 13.11.2010, №220(5135).
   
3. 
   Basovskiy L.E. Prognozirovanie i planirovanie v usloviyax rinka. Uch.posob. M.: 2006.-260 s.
   
4. 
   Berkinov B.B., Ashurova D.S., Abdullaeva M.K., Zohidov G’.E. Mintaqalarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini prognozlash.-T.: TDIU,2010.- 216b.
   
5. 
   Kadirov A.M. Metodologicheskie podxodi k analizu strategii sostialno-ekonomicheskogo razvitiya. Doklad na Forume ekonomistov Uzbekistana. -T.: IPMI,2010 (3 str).
   
6. 
   Chepel S.V. Alternativnie ssenarii i strategii dolgosrochnogo razvitiya nastionalnoy ekonomiki. Doklad na Forume ekonomistov Uzbekistana.-T.: IPMI,2010 (17 str).
   
7. 
   Xodiev B.Yu va boshqalar. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning «Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari» nomli asarini o’rganish bo’yicha o’quv qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2009. – 120 b.