O‘zbekiston respublikasi

siyosatida buyuk davlatlar bilan yaqinlashish an’anasi kuchaydi. Xususan,

1926-yilda Italiya bilan, 1930-yilda Germaniya bilan savdo shartnomasi

imzolandi. AQSH ham tashqi savdoda Turkiyaga katta e’tibor bera boshladi.

1932-yilning iyul oyida Turkiya Millatlar Ligasiga qabul qilindi. Fashistlar

Germaniyasi Turkiyaga katta qiziqish bilan qaray boshladi. Bu hodisa va

Italiyaning Efiopiyaga hujumi Buyuk Britaniyani Turkiyaga munosabatini

o‘zgartirishga majbur etdi.

1935-yilda ikki tomon ingliz-italyan nizosi kelib chiqqan taqdirda

Turkiyaning Buyuk Britaniya bilan hamkorlik qilishiga kelishib oldilar. Buning

evaziga hamda Sovet davlatining qo‘llab-quvvatlashi tufayli Turkiya Qora

dengiz bo‘g‘ozlari (Bosfor va Dardanell) ustidan olib boriladigan xalqaro

nazoratning bekor qilinishiga erishdi.

1936-yil iyulida Montryo shartnomasiga ko‘ra bo‘g‘ozlar nazorati yana

Turkiya ixtiyoriga o‘tdi. Buyuk Britaniya Germaniya ta’sirining kuchayishiga

yo‘l qo‘ymaslik uchun Turkiyaga ko‘p miqdorda harbiy texnika va qurolyarog‘

sota boshladi. Ikkinchi jahon urushi yillarida Turkiya betaraf qoldi.

Biroq bu hol uning 1941-yil 18-iyun kuni Germaniya bilan do‘stlik to‘g‘risida

shartnoma tuzishiga xalal bermadi.

1943-yilning 2-fevralida Germaniya armiyasining Stalingrad ostonalaridagi

mag‘lubiyati Turkiyaning bundan keyingi siyosatiga ta’sir ko‘rsatmay qolmadi.

107

Chunonchi, 1944-yil avgustda Turkiya Germaniya bilan diplomatik

munosabatlarini uzdi. Ayni paytda u AQSH, Buyuk Britaniya va Fransiya

bilan yaqinlasha boshladi. Bu yaqinlashuv 1945-yilning fevralida Germaniyaga

qarshi urush e’lon qilishga olib keldi. Biroq Turkiya urush harakatlarida

qatnashmadi.

Bu davrda Eron amalda Buyuk Britaniya va podsho

Rossiyasining yarim mustamlakasi edi. Sovet

davlati 1917-yilning 3-dekabrida podsho hukumatining

Eronga majburan qabul qildirgan shartnomalaridan voz kechdi. Rus

qo‘shinlari evakuatsiya qilindi. Buyuk Britaniya esa 1918-yilning boshlarida

Eronni butunlay ishg‘ol etishga kirishdi. Inglizlarni birinchi navbatda Eron

nefti va O‘rta Osiyo paxtasi qiziqtirardi. Bundan ko‘zlangan maqsad Eronni

yarim qaram holatda saqlashni davom ettirish va milliy-ozodlik harakatlarining

Hindistonga tarqalishiga yo‘l qo‘ymaslik edi. Buyuk Britaniya 1919-

yilning 9-avgustida Eron hukumatini tengsiz shartnoma imzolashga majbur

etdi. Vosiq ud-davla bunga qarshilik qilolmadi. Unga ko‘ra, armiya, moliya,

tashqi savdo, yo‘l qurilishi nazorati ingliz maslahatchilari qo‘liga o‘tdi.

Biroq Eron xalqi yarim mustamlaka holatiga ko‘nikmagan, albatta. 1919-

yildan mamlakatda milliy-ozodlik kurashi boshlandi. Muhammad Xiyoboniy

boshchiligida Tabrizda katta qo‘zg‘alon bo‘lib o‘tdi va hokimiyatni egallab,

«Ozodiston»ni tuzdi. Resht shahrida G‘ilon Sovet Respublikasi tuzildi.

Shunday sharoitda Buyuk Britaniya o‘ziga xayrixoh guruhlarning

hokimiyatga kelishiga harakat qildi. Bunga davlat to‘ntarishini uyushtirish

yo‘li bilan erishdi. 1921-yil 21-fevral kuni Rizoxon boshchiligidagi harbiylar

Tehronda davlat to‘ntarishi o‘tkazdilar. Rizoxon harbiy ishlar vaziri bo‘lib

qolsa-da, amalda hokimiyatni o‘z qo‘liga oldi. Yangi hukumat mamlakatdagi

siyosiy kayfiyat ta’sirida 1919-yilgi ingliz-eron shartnomasini bekor

qilishga majbur bo‘ldi. Biroq Buyuk Britaniya mavqei saqlab qolindi. Ayni

paytda, yangi hukumat 1921-yilning 26-fevralida Sovet Rossiyasi bilan

ham shartnoma imzoladi.

Eron xalqining 1919—1922-yillardagi milliy-ozodlik harakati izsiz ketgani

yo‘q. Buning natijasida Buyuk Britaniya Erondan o‘z armiyasini olib ketishga

majbur bo‘ldi. Eron armiyasi va moliya tizimida ingliz maslahatchilarining

ishlashi taqiqlandi. Biroq inglizlar o‘z ta’sirini saqlab qolaverdi. Lekin

1922-yildan boshlab Eron AQSH bilan yaqinlasha boshladi. 5 ta viloyatda

neft qazish ishlarini ijaraga berdi. Lekin ko‘p o‘tmay bekor qilindi. Chunki

ingliz-eron neft kompaniyasida ularning ta’siri kuchli edi.

1920—1922-yillarda mamlakatda markaziy hokimiyatni kuchaytirish

borasida jiddiy o‘zgarishlar amalga oshirildi. Chunonchi, separatchi kuchlar

qarshiligi bostirildi. Turli ko‘rinishdagi qurolli kuchlar yagona armiyaga

birlashtirildi. Bu o‘zgarishlar Rizoxon nomi bilan bog‘liq edi. 1923-yil

oktabrida u bosh vazir lavozimini egalladi. 1925-yilning 31-oktabrida Eron

parlamenti (majlis) Kojarlar sulolasi ag‘darilganligini va hokimiyat Rizoxon-

Eronning ichki va

tashqi siyosati

108

ga topshirilganligini e’lon qildi. 12-dekabr kuni esa Rizoxon Eron shohi deb

e’lon qilindi.

1929—1933-yilgi jahon iqtisodiy inqirozi davrida ishlab chiqarish 30—40

foizga tushdi, gilam narxi 75 foizga arzonlashdi. Mamlakatda qator islohotlar

o‘tkazildi. «Xolisa» yerlarni sotishga ruxsat etildi. Pul solig‘i joriy etildi.

Davlat yerlari ijaraga beriladigan bo‘ldi. Dunyoviy maktablar ham ochildi.

1934-yilda Tehron universiteti ochildi. 1935-yilda ayollarning paranjisiz

yurishi haqida qonun chiqarildi. Yevropacha turmush tarziga ruxsat etildi.

Ayni paytda shoh hokimiyati tobora kuchayib bordi. Parlament huquqi

cheklandi.

1933-yilda ingliz-eron neft kompaniyasi bilan yangi shartnoma

imzolandi. Unga ko‘ra, kompaniyaning davlatga to‘laydigan to‘lovi miqdori

oshirildi. Buning evaziga Kompaniya ijara muddatini 1993-yilgacha

uzaytirib oldi.

Rizoxon Sovet davlati bilan munosabatlarni tobora cheklab qo‘yish

siyosatini yuritdi. 30-yillar oxirida Eron va Sovet davlati o‘rtasidagi savdo

munosabatlari to‘xtab qoldi. Ayni paytda Germaniya bilan yaqinlashuv

kengaya bordi. Eron tashqi savdosining 40—45 foizi Germaniyaga to‘g‘ri

keldi. Eron strategik jihatdan Germaniya uchun nihoyatda zarur edi.

Birinchi jahon urushi oxirida Afg‘oniston mustaqil

davlat hisoblansa-da, amalda Buyuk Britaniyaga

qaram davlat edi. Mamlakat hukmdori amir

Habibullaxon inglizlar tayanchi edi. Mamlakatda mavjud ijtimoiy-iqtisodiy

va siyosiy tartiblarga qarshi kuchlar ham vujudga keldi. Bu kuch «Yosh

afg‘onlar harakati» deb atalgan. Ularning maqsadi davlat mustaqilligiga

erishish va erkin tadbirkorlik munosabatlarini qaror toptirish edi. Ana

shunday sharoitda, 1919-yilning fevralida saroy fitnasi uyushtirildi. Uning

natijasida amir Habibullaxon o‘ldirildi. Taxtni Habibullaxonning o‘g‘li Omonullaxon

egalladi. U yosh afg‘onlar harakati bilan mahkam bog‘langan edi.

1919-yilning 28-fevralida Omonullaxon Afg‘onistonni mustaqil davlat deb

e’lon qildi.

Sovet Rossiyasi o‘z janubiy chegaralarida Buyuk Britaniyaning mustahkamlanib

olishini va uning Afg‘oniston bilan birga Turkistondagi milliyozodlik

kurashi tayanchi bo‘lib qolishini istamas edi. Shuning uchun ham

Afg‘onistonning davlat mustaqilligini birinchi bo‘lib Sovet Rossiyasi tan

oldi. Ayni paytda, Afg‘onistonga zarur bo‘lib qolsa, harbiy yordam berishini

ham ma’lum qildi. 1921-yilda sovet-afg‘on shartnomasi imzolandi.

Buyuk Britaniya Afg‘oniston davlatining mustaqil siyosat yuritishiga aslo

chiday olmadi. Afg‘onistonni itoatkor davlatga aylantirish maqsadida 1919-

yilning 3-mayida unga hujum qildi, shu tariqa uchinchi ingliz-afg‘on urushi

boshlandi. Inglizlar 300 ming qo‘shin bilan hujum boshladi. Afg‘on armiyasi

60 ming kishi edi. Lekin 200 mingdan ortiq jangchisi bo‘lgan afg‘on qabilalari

chegara bo‘ylab joylashgan edi. Shu sababli ingliz armiyasining hujumi

Afg‘oniston ichki

siyosati

109

muvaffaqiyatsiz yakunlandi. 8-avgust kuni Ravalpindi shahrida ingliz-afg‘on

shartnomasi imzolandi. Bu voqea mustaqil Afg‘on davlatining tan olinishini

ham anglatar edi. Lekin 3 mln aholini o‘z ichiga olgan afg‘on qabilalari

hamon Hindiston hisobida qoldi. Omonullaxon markaziy hokimiyatni

mustahkamladi. Bu o‘rinda 1923-yilda qabul qilingan Afg‘oniston davlatining

birinchi Konstitutsiyasi muhim rol o‘ynadi. Qabila boshliqlari hokimiyati

cheklab qo‘yildi va ular davlat soliqlarini yig‘ish huquqidan mahrum etildi.

Ruhoniylarning sud va ta’lim tizimidagi mavqei ma’lum darajada cheklab

qo‘yildi. Yosh afg‘onlar hukumati milliy sanoatni rivojlantirishga alohida

e’tibor berdi. Chet el mollariga boj ko‘paytirildi.

1923-yilda yerga xususiy mulkchilikni joriy etish to‘g‘risida qonun qabul

qilindi. Dunyoviy o‘quv yurtlari kengaytirildi. Xotin-qizlar gimnaziyasi

ochildi. Nikoh haqida qonun qabul qilindi. Ko‘p xotinlilik cheklandi. Yer

solig‘i natural emas, pul bilan olinadigan bo‘ldi. Bu ijobiy o‘zgarishlar,

tabiiyki, aholi kambag‘al qismining turmush darajasiga salbiy ta’sir ko‘rsatdi.

Natijada aholining bu qatlami orasida hukumat siyosatidan norozilik

vujudga keldi.

Yosh afg‘onlar hukumatiga qarshi hukmron tabaqalar bundan o‘z maqsadlari

yo‘lida foydalandilar. 1924-yilda Xostda reaksion g‘alayon ko‘tarildi.

Podshohni «dindan qaytgan» deb e’lon qilindi. Xotin-qizlar gimnaziyasi

yopildi. 1927-yilda Omonullaxon chet el safarida bo‘ldi. Misr parlamentiga

afg‘on qilichini taqdim qilar ekan «mustaqillik jangda qo‘lga kiritiladi, sadaqa

qilinmaydi», – dedi. 1928-yilda safardan qaytgan Omonullaxon umumiy

majburiy xizmat joriy etdi. Feodal nishonlarini bekor qildi. Qirolicha Surayyo

ochiq yuz bilan delegatlar oldiga chiqdi. Natijada feodallar 1928-

yilning kuzida yosh afg‘onlar hukumatiga qarshi qo‘zg‘alon uyushtirishga

erishdilar. Buning oqibatida 1929-yilning yanvarida Omonullaxon hukumati

ag‘darildi. Amirlik taxtini reaksiya tayanchi Bachai Sako egalladi. Yangi

hukumat yosh afg‘onlar boshlagan islohotlarni bekor qildi. Bu hol

Afg‘onistonning burjuacha yo‘ldan rivojlanishi tarafdori bo‘lgan kuchlarning

noroziligiga sabab bo‘ldi. Bu kuchlar 1929-yilning oktabr oyida general

Muhammad Nodir boshchiligida hokimiyatni egalladilar. Bachai Sako

taxtdan ag‘darildi.

Muhammad Nodirshoh markaziy hokimiyatni mustahkamlagani holda,

mahalliy xonlar va ruhoniylarning qator imtiyozlarini ham tikladi.

Chunonchi, ruhoniylar sud ishlari va ta’lim sohasida avvalgi mavqega ega

bo‘ldilar. Biroq ularning faoliyati davlat nazorati ostiga olindi. 1931-yilda

mamlakatning yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi. U Afg‘onistonning mutlaq

monarxiyadan konstitutsiyaviy monarxiya davlatiga aylanishi yo‘lida yangi

qadam bo‘ldi. 1933-yilda Nodirshoh vafot etgach, taxtga o‘g‘li Muhammad

Zohirshoh o‘tirdi. U otasi kabi ichki siyosatda milliy, iqtisodiyotda bozor

munosabatlarini chuqurlashtirish yo‘lini tutdi.

110

Afg‘onistonning tashqi siyosati har doim ham bir

maromda bo‘lmadi. Masalan, Omonullaxon

davrida shimoliy qo‘shni Sovet davlati bilan do‘stona munosabat o‘rnatilgan

bo‘lsa, Bachai Sako davrida, aksincha, bu munosabat yomonlashdi. Bunga

Afg‘onistonning Turkistondagi milliy-ozodlik harakatini qo‘llab-quvvatlaganligi

sabab bo‘ldi. Buyuk Britaniya Afg‘onistonda o‘z mavqeyini kuchaytirishga

harakat qildi. Nodirshoh davrida afg‘on-sovet munosabatlari

yana o‘z iziga tusha boshladi. 1931-yilning 24-iyunida Afg‘oniston va Sovet

davlati o‘rtasida betaraflik va hujum qilmaslik to‘g‘risida shartnoma

imzolandi.

Ikkinchi jahon urushi arafasida Germaniya va Italiya Afg‘onistonga

qiziqish bilan qaray boshladi. Chunki Afg‘oniston geografik jihatdan Sovet

davlati hamda Germaniya va Italiyaning siyosiy raqiblaridan biri bo‘lmish

Buyuk Britaniya mustamlakasi Hindistonga yaqin edi. Ular Afg‘onistonni

betaraflik yo‘lidan qaytarishga urindilar. Lekin bunga muvaffaq bo‘lolmadilar.

Ikkinchi jahon urushi boshlangach, Afg‘oniston betarafligi e’lon qilindi.

1941-yilda esa, Buyuk Britaniya va Sovet davlati murojaati bilan Afg‘oniston

hududidan elchixonalar xodimlaridan tashqari barcha Germaniya va

Italiya fuqarolari chiqarib yuborildi. Urush davomida Afg‘oniston o‘z

betarafligini saqlab qoldi.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. Turkiya Respublikasi qay tariqa tashkil topgan?

2. Turkiya hukumatining ichki va tashqi siyosati haqida nimalarni bilib

oldingiz? Kamol Otaturk kim?

3. 1919-yilgi ingliz-eron shartnomasining mazmuni haqida so‘zlab bering.

4. 1921-yilda Eronda yuz bergan to‘ntarish qanday oqibatlarga olib keldi?

5. Eronning urushdan avvalgi tashqi siyosatidagi asosiy islohotlarni qayd

eting.

6. 1919-yilda Afg‘onistonda qanday kuchlar siyosiy fitnani amalga

oshirgan va qanday oqibatlarga olib kelgan?

7. Omonullaxon va Zohirshoh davridagi Afg‘onistonni qiyoslang.

8. Bachai Sako kim edi?

JADVALNI TO‘LDIRING

Turkiya Eron Afg‘oniston

ichki

siyosat

tashqi

siyosat

ichki

siyosat

tashqi

siyosat

ichki

siyosat

tashqi

siyosat

Tashqi siyosat

?

111

12-§. Yaponiya

Yaponiya Birinchi jahon urushida Antanta tarafida

qatnashdi. Binobarin, u g‘oliblar safida bo‘ldi.

Antanta Yaponiyani quruq qo‘ymadi. Unga

Shandun yarim oroli, Tinch okeandagi Germaniyaga qarashli Marian,

Karolina, Marshall orollari mandati taqdim etildi. Bu orollar muhim strategik

ahamiyatga ega edi. Ular Yaponiyaga Tinch okean akvatoriyasi markaziga

chiqish va AQSH ning asosiy harbiy-dengiz bazasi bo‘lmish Gavay orollariga

yaqinlashish imkonini berdi. Ayni paytda Yaponiya Xitoyda o‘z

mavqeyini mustahkamladi. Uzoq Sharq va Tinch okean havzasi davlatlari

bozorini shitob bilan egallay boshladi. Bu esa, o‘z navbatida, yapon monopoliyalari

(Mitsui, Mitsubisi, Yasuda, Sumitomo)ning daromadlarini yanada

ko‘paytirdi. Urush yillari yapon magnatlari uchun «Oltin davr» bo‘ldi. To‘qimachilik

4,5, metallurgiya 6, mashinasozlik 5,5 baravar o‘sdi. Biroq mamlakatda

mehnatkashlarning turmush darajasi pasaydi. Bu hodisa 1918-yilning

3-avgustida Toyama prefekturasida yuz bergan «sholi isyoni»da o‘z

ifodasini topdi.

Bu isyon chayqovchilar tomonidan sholining narxini

oshirib yuborish natijasida kelib chiqdi. 10-

avgustda isyon Kiotoga ham tarqaldi. Och qolgan isyonchilar do‘konlarni

bosib ola boshladilar. Qisqa muddat ichida «sholi isyoni» butun Yaponiyaning

uchdan ikki qismiga tarqaldi. Biroq hukumat isyonni qattiqqo‘llik bilan

bostirdi. Minglab kishilar hibsga olindi, ko‘plari surgun qilindi va umrbod

qamoq jazosiga hukm qilindi.

Yaponiya mustamlakachi imperiyasi asoslarini larzaga keltirgan bu isyon

mustamlakalarda milliy-ozodlik kurashining yangi to‘lqini ko‘tarilishiga katta

ta’sir ko‘rsatdi. Yaponiyaning o‘zida urushga qarshi kurash kayfiyati

kuchaydi. Buning ustiga, Uzoq Sharqda Qizil Armiya yapon bosqinchilariga

qaqshatqich zarba bera boshladi.

Shunday bir sharoitda, 1920—1922-yillardagi iqtisodiy inqiroz Yaponiya

iqtisodiyotiga katta zarba berdi. Buning sababi iqtisodiyotning tashqi

bozorlarga qaramligi edi. Inqiroz mamlakat ichkarisida mehnat va sarmoya

o‘rtasidagi ziddiyatni yanada keskinlashtirdi.

1923-yilning oxiriga kelib Yaponiya iqtisodiyotida

jonlanish bo‘ldi. Bunga shu yilning 1-sentabrida

yuz bergan yer qimirlashidan so‘ng boshlangan tiklash ishlari qulay sharoit

yaratdi. Hukumat yirik tadbirkorlar zarar ko‘rmasligi uchun barcha zarur

choralarni ko‘rdi. Chunonchi, ularning barcha to‘lovlari muddatini

kechiktirdi. Ko‘rgan zararlari uchun kompensatsiya to‘lovini amalga oshirdi.

Yapon monopoliyalari katta foyda miqdorini saqlab qolish uchun eksport

tovarlari narxini pasaytirdi. Mamlakatda cho‘yan ishlab chiqarish 2 baravar

o‘sdi va 1 mln 100 ming tonnaga, po‘lat ishlab chiqarish 842 ming tonnadan

Yaponiyaning ichki

siyosati

«Sholi isyoni»

Iqtisodiy ahvol

112

Yaponiyaning

tashqi siyosati

1 mln 720 ming tonnaga o‘sdi. Umumiy saylov huquqi haqida qaror qabul

qilindi. Saylovchilar 3 mln dan 4,3 mln ga ko‘paydi.

1929—1933-yillardagi jahon iqtisodiy inqirozi Yaponiya iqtisodiyotiga

yanada katta zarba berdi. Bu yapon va amerika bozorlarining bir-biri bilan

juda mustahkam bog‘lanib qolganligining, Yaponiya iqtisodiyoti boshqa

buyuk davlatlar iqtisodiyotiga nisbatan zaifligining, 1923-yilda yuz bergan

yer qimirlashi oqibatlari chuqurligining natijasi edi. Inqiroz, ayniqsa, qishloq

xo‘jaligida og‘ir kechdi. AQSHga ipak eksport qilish hajmi 30 foiz kamaydi.

Ipak narxi keskin tushib ketdi. 1931-yilga kelib sanoat mahsulotlari 31,

eksport 65, import 72 foizga qisqardi. Inqiroz yillarida ishsizlar soni 3 mln

kishini tashkil etdi. Inqiroz mamlakat ichkarisida ijtimoiy ahvolni

keskinlashtirib yubordi. Mamlakatda «Yosh zobitlar va yangi konsernlar

ittifoqi» vujudga keldi. Ular mayda va o‘rta tadbirkorlar manfaatini ko‘zlar

edilar. Inqiroz ularning ahvolini yanada og‘irlashtirib yuborganligi yosh

zobitlarni befarq qoldirmadi. Chunki ular Yaponiya jamiyatida eng ko‘p

zarar ko‘rgan qatlamning vakillari edi.

Ikkinchidan, Yaponiyaning harbiy-dengiz qudratini cheklovchi turli

xalqaro shartnomalar yosh zobitlarda kuchli norozilik uyg‘otdi. Biroq

Yaponiyada vujudga kelgan yangi ittifoq demokratik kayfiyatdagi kuchlarning

ittifoqi emas edi. Aksincha, bu ittifoq Yaponiyada fashizm yo‘liga o‘ta

bordi. Ayni paytda yosh zobitlar imperatorga sodiq edilar. Ular imperatordan

eski konsernlar hukmronligini cheklashni talab eta boshladilar.

Parlamentga qarshi chiqdilar. Shu tariqa Yaponiya fashistlashib bordi. Ular

«panosiyo» va dunyoga hukmronlik g‘oyalarini zo‘r berib targ‘ib eta boshladilar.

Yosh zobitlar yangi konsernlar egalarining hokimiyatga intilishini

qo‘llab-quvvatlay boshladilar. Biroq eski konsernlar katta moliyaviy qudratga

ega bo‘lganliklari uchun ularning mavqei hali qudratli edi. Eski va

yangi konsernlar egalarini birlashtiruvchi bir omil mavjud edi. Bu omil —

dunyoga hukmron bo‘lishga intilish edi.

1932-yilning 15-mayida yosh zobitlarning fashistik isyoni ko‘tarildi.

Buning natijasida, hatto, mamlakat bosh vaziri Inukai o‘ldirildi. Isyon

bostirilgan bo‘lsa-da, mamlakatda harbiylar mavqei har qachondagidan oshib

ketdi. Shu davrdan boshlab 1945-yilgacha hukumatni boshqarish faqat harbiy

byurokratiya vakillariga topshirilgani bejiz emas. Shunga qaramay, 1936-

yilning 26-fevralida 1500 harbiy qatnashgan ikkinchi fashistik isyon

uyushtirildi. Isyon 29-fevral kuni bostirilgan bo‘lsa-da, u Yaponiya hukmron

doiralarini qattiq tashvishga solib qo‘ydi. 17 isyonchi o‘ldirildi. Ular mamlakatda

ro‘y bergan chuqur ichki siyosiy inqirozni agressiv harbiy harakatlar

boshlash yo‘li bilan bartaraf etishga qaror qildilar.

Urushdan so‘ng Tinch okean havzalarida Yaponiyaning

AQSH bilan munosabatlari keskinlasha

bordi. Buning sababi har ikki tomonning bu

mintaqada yetakchilikka intilishi edi. Hatto Vashington konferensiyasi (1921-

113

yil noyabr) qarorlari ham buyuk davlatlar o‘rtasidagi ziddiyatlarni to‘la

bartaraf eta olmadi. Yapon monopoliyalari katta foyda miqdorini saqlab

qolish uchun eksport tovarlarining narxini pasaytirdi. Ayni paytda Yaponiya

monopoliyalari Sovet davlati bilan munosabatlarning yaxshilanishiga

harakat qildi. Chunki Yaponiya Rossiyaning sharqiy qismiga Yaponiya

iqtisodiyoti uchun katta xomashyo manbayi sifatida qarar edi. Yaponiya

bunday manbani 1918—1925-yillar davomida harbiy yo‘l bilan qo‘lga

kirita olmadi. Aksincha, Yaponiya uyushtirgan harbiy intervensiya

mag‘lubiyatga uchradi. Endi Sovet davlati bilan manfaatli iqtisodiy va

savdo aloqalarini rivojlantirishdan boshqa yo‘l yo‘q edi.

Shuning uchun 1925-yilning 20-yanvarida Sovet davlati bilan Yaponiya

o‘rtasida «O‘zaro munosabatlarining asosiy tamoyillari to‘g‘risida»

shartnoma imzolandi. Unga ko‘ra, Yaponiya Sovet Rossiyasi hududidagi

so‘nggi harbiy qismlarini olib chiqib ketdi. Biroq bu Yaponiya hukmron

doiralarining sovet Uzoq Sharqi hududlariga da’volaridan voz kechdi,

degani emas edi. 1927-yilda faol agressiv tashqi siyosat tarafdorlari hukumati

tuzildi. Yangi hukumat o‘z maqsadlarini «Tanaka memorandumi» deb

atalgan hujjatda ifoda etdi.

1927-yilning 25-iyulida imperatorga yuborilgan bu hujjatda Yaponiyaning

dunyoga hukmronlik qilishiga ochiqdan-ochiq da’vo qilingan edi. Chunonchi,

hujjatda quyidagilar yozilgan edi: «Xitoyni bosib olish uchun avval Manjuriya

va Mo‘g‘ulistonni bosib olishimiz zarur. Dunyoni bosib olish uchun esa

avval Xitoyni bosib olishimiz lozim. Agar biz Xitoyni bosib ololsak,

Osiyoning barcha kichik davlatlari, Hindiston, shuningdek, janubiy dengiz

davlatlari bizdan qo‘rqadi va bizning oldimizda taslim bo‘ladi. Bizning

milliy rivojlanish dasturimizga Mongoliya dalalarida Rossiya bilan qilich

urushtirish kiradi... Biz AQSH ni yakson qilishimiz zarur». Yaponiya

hukmron doiralari tez orada o‘z orzularini amalga oshirishga kirishdilar.

1931-yilning sentabrida Yaponiya armiyasi Xitoyning shimoli-sharqiga —

Manjuriyaga hujum qildi va 1932-yilning boshlarida bosib oldi. 1932-yilda

Xitoyning boshqa qismlariga bostirib kirdi. 1932-yil martida bo‘lib olingan

yerlarda Manchjou-Go davlatini tuzdi. 1932-yil yozida Jexe va Xebey

viloyatlarini egalladi. AQSH bu harakatlarni ma’qulladi va 147 mln dollarlik

qurol-yarog‘ yetkazib berdi. Xalqaro hamjamiyat nazaridan xoli bo‘lish

maqsadida Yaponiya 1933-yilning mart oyida Millatlar Ligasidan chiqdi.

1934-yilda esa, Sharqiy Osiyoga hukmronlik da’vosi bilan chiqdi va harbiy

kuchlarini cheklagan Vashington shartnomasidan voz kechishini ma’lum

qildi. Yaponiya Germaniya bilan yaqinlashish yo‘lini tutdi. Chunki G‘arbni

Germaniya, Sharqni Yaponiya egallashi kerak edi. 1936-yil noyabrda ikki

davlat o‘rtasida «Antikomintern ahdnomasi» tuzildi.

Yaponiya Sovet davlati chegaralarida turli janjallarni kuchaytirdi. 1938-

yil 29-iyul — 11-avgustda Sovet davlati hududiga hujum uyushtirdi. Bu

voqea Hasan ko‘li hududida (Primoreda) yuz berdi. Biroq Sovet armiyasi

8 — Jahon tarixi

114

o‘z hududini yapon qo‘shinlaridan tozalashga muvaffaq bo‘ldi. 1938-yilning

sentabrida imzolangan Myunxen shartnomasi (uning qanday shartnoma

ekanligini eslang) Yaponiya hukmron doiralarining ishtahasini yanada oshirib

yubordi. Shu yilning 3-noyabrida Yaponiya Sharqiy Osiyoda yangi tartib

o‘rnatish haqida deklaratsiya e’lon qildi.

1939-yilning 11-may kuni Yaponiya armiyasi Mo‘g‘uliston Xalq Respublikasiga

(MXR) hujum qildi (Xalxin-Gol daryosi bo‘yida). O‘zaro shartnomaga

ko‘ra, sovet armiyasi MXR ga yordam ko‘rsatdi. To‘rt oy davom etgan

urushda Yaponiya armiyasi tor-mor etildi. Shunga qaramay, Yaponiya o‘z

niyatlaridan (ya’ni Sharqiy Osiyoda hukmronlik o‘rnatishdan) voz kechmadi.

1939-yil bahorida fashist davlatlar Buyuk Sharqiy Osiyo kengligida yangi

tartib o‘rnatish borasida Yaponiya gegemonligini tan oldi. Lekin Yaponiyaning