O‘zbekiston respublikasi

Boltiqbo‘yi respublikalari amalda o‘z mustaqilligini yo‘qotdilar. Litva,

Latviya va Estoniya Sovet respublikalariga aylantirildi va 1940-yilning avgustida

bu respublikalar Sovet davlati tarkibiga «qabul qilindi».

26-iyun kuni Sovet davlati Ruminiyadan Bessarabiyani zudlik bilan

qaytarishni va Shimoliy Bukovinani berishni talab etdi. Ruminiya bu talablarni

bajarishga majbur bo‘ldi va bu joylarda Moldova Respublikasi tuzildi va

hamda Sovet davlati tarkibiga «qabul qilindi».

Fransiya taslim bo‘lgach, Germaniya va Italiyaga

qarshi yolg‘iz Buyuk Britaniya urush harakatlari

olib borardi. Buyuk Britaniya bosh vaziri U. Cherchill

Germaniyaga taslim bo‘lishdan bosh tortdi.

Endi Germaniya harbiy-dengiz floti kuchi bilan Buyuk Britaniyani bir yoqli

qilishga bel bog‘ladi. Biroq buning uddasidan chiqa olmadi. Buyuk Britaniya

floti dunyoda eng qudratli flotligicha qolmoqda edi.

Germaniya 1940-yil 15-avgustda harbiy-havo kuchlarini Buyuk Britaniyaga

qarshi tashladi («Dengiz sheri» operatsiyasi). Biroq Buyuk Britaniya harbiyhavo

kuchlari ham Germaniyanikidan qolishmas edi. Shunday qilib,

Germaniya Buyuk Britaniyani mag‘lubiyatga uchratishga erisha olmadi. Ayni

paytda AQSH Buyuk Britaniyaga yordam bera boshladi.

1941-yilning bahorida AQSH Kongressi Qo‘shma Shtatlar hayotiy

manfaatlari uchun mudofaasi muhim bo‘lgan davlatlarga lend-liz asosida

yordam berish haqida qonun qabul qildi. Buyuk Britaniya davlati mudofaasi

AQSH hayotiy manfaatlari uchun muhim edi.

Italiya 1940-yilning yozida Sharqiy va Shimoliy

Afrikadagi dengiz mustamlakalariga qarshi harbiy

harakatlar boshladi. Birinchi nishon Somali va

Misr bo‘ldi. Italiya armiyasi dastlab muvaffaqiyatga erisha boshladi. Biroq

1940-yilning oxiriga kelganda Buyuk Britaniya armiyasi Italiya armiyasi

harakatini to‘xtata oldi. 1941-yil bahorida Buyuk Britaniya armiyasi

Efiopiya partizanlari bilan birgalikda Italiya armiyasini Somali va Efiopiyadan

surib chiqarishga va ayni paytda Liviyaning bir qismini egallashga

muvaffaq bo‘ldi.

Sovet davlati

hududining yanada

kengayishi

Buyuk Britaniyaga

qarshi harbiy

harakatlar

131

1940-yilning 28-oktabrida Italiya Gretsiyaga hujum

qildi. 1941-yilning 6-aprelida Germaniya armiyasi

Italiyaga yordamga keldi va natijada 17-aprelda

Yugoslaviya, 23-aprelda Gretsiya taslim bo‘ldi.

Buyuk Britaniya hukumati Gretsiyadagi ingliz korpusini

Misrga evakuatsiya qilishga majbur bo‘ldi. 1941-yilning yozigacha

Germaniya va Italiya Yevropaning 12 davlatini zabt etishga ulgurdilar.

Bosib olingan davlatlarda fashistlarning okkupatsiya tartibi o‘rnatildi.

Fashistlar o‘zlarining bu tartibini «yangi tartib» deb atadilar. Yangi tartibga

ko‘ra, demokratik erkinliklar tugatildi; siyosiy partiyalar va kasaba uyushmalari

faoliyati taqiqlandi. Ish tashlash va mitinglar o‘tkazish man etildi.

Bo‘ysunmaganlar o‘lim lagerlariga tashlandi. Polsha va Germaniyada tashkil

etilgan konsentratsion lagerlar aslida o‘lim fabrikalari edi.

Fashistlarning jinoyatchi rahbarlari millionlab kishilarni qirib yuborish

uchun maxsus rejalarni ishlab chiqdilar. Rejaga ko‘ra, o‘lim fabrikalarida

11 mln kishining yostig‘ini quritdi. Bosib olingan davlatlar iqtisodiyoti

bosqinchilar manfaati uchun mahsulot ishlab chiqara boshladi.

Biroq «yangi tartib» ijodkorlarining jinoyatlariga befarq qarab turilmadi.

Har bir bosib olingan davlatdan Qarshilik ko‘rsatish harakati vujudga

keldi. Bu harakat a’zolari mumkin bo‘lgan barcha vositalar bilan umumiy

dushman — fashizmga qarshi kurashdek muqaddas ishga baholi qudrat

hissa qo‘shdilar. Bu harakatda turli millatlar, turli siyosiy va diniy qarash-

Bolqondagi urush

harakatlari.

Fashistlarning

yangi tartibi

Fashistlarning o‘lim lageri.

132

dagi, turli e’tiqoddagi kishilar — sotsial-demokratlar, kommunistlar,

partiyasizlar, ateistlar, xristianlar, musulmonlar, buddistlar va boshqalar

qatnashdilar.

Buyuk Britaniyani mag‘lubiyatga uchratish rejasi

barbod bo‘lgach, Germaniya endi Sovet davlatini

bosib olishga qaror qildi. Bu ikki davlat

o‘rtasidagi o‘zaro hujum qilmaslik to‘g‘risida

shartnoma tub manfaat oldida oddiy bir qog‘oz bo‘lib qoldi. Berilgan va’da

va lafzga xiyonat qilindi. Germaniya allaqachon sovet davlatiga qarshi

urush rejasiga ega edi. U tarixga «Barbarossa rejasi» nomi bilan kirgan

(Fridrix 1 Barbarossa davlat yerlarini Sharq hisobiga kengaytirish tashkilotchilaridan

biri edi).

Germaniya Sovet davlatiga hujum qilish oldidan o‘z ittifoqchilari bilan

aloqalarni yanada mustahkamladi. Shu maqsadda 1940-yilning 27-sentabrida

«Uchlar ittifoqi» (Germaniya — Yaponiya — Italiya) shartnomasi tuzildi.

Bu shartnoma amalda dunyoni qayta bo‘lish shartnomasi edi. Tez orada bu

shartnomaga Ruminiya, Vengriya va Bolgariya ham qo‘shildi va ular hududiga

Germaniya armiyasi joylashtirildi.

Har tomonlama puxta hozirlik ko‘rgan Germaniya 1941-yilning 22-

iyunida erta tongda urush e’lon qilmay Sovet davlatiga hujum qildi. Shu

tariqa, Sovet—Germaniya urushi boshlandi (bu urush sovet davri adabiyotlarida

«Ulug‘ Vatan urushi» deb talqin etilgan).

Germaniya o‘z qurolli kuchlarining deyarli 80 foizini sovetlarga qarshi

tashladi. Bu front amalda Ikkinchi jahon urushining asosiy frontiga aylandi.

Germaniya dastlab Sovet armiyasiga qaqshatqich zarba bera oldi. Bunga

armiyaning 40 mingga yaqin rahbarlar tarkibi repressiya qilinganligi,

I. Stalinning Germaniya Buyuk Britaniyaga qarshi urushni tugallamay turib,

ikkinchi frontda urush qilolmaydi, degan ishonchi sabab bo‘ldi. Shuning

uchun ham u armiyani to‘la harbiy tayyorgarlik holatiga keltirish haqida

buyruq bermagan edi. I. Stalin hatto Sovet razvedkasining aniq ma’lumotlarini

ig‘vogarlik, deb hisoblagan edi. Sovetlar armiyasi mardlarcha qarshilik

ko‘rsatib, qadam-baqadam chekinishga majbur bo‘ldi, lekin juda katta talafotlar

berildi.

1941-yilning qishiga kelib nemis armiyasi Boltiqbo‘yi, Moldova, Ukraina,

Belorussiyani egalladi, Leningrad shahrini blokada qildi. Moskvaga esa

yaqinlashib qolgan edi. Biroq Germaniya o‘z maqsadiga erisha olmadi. U

6—7 hafta ichida urushni tugallashni rejalashtirgan edi.

1941-yilning dekabr oyida Sovet armiyasi qarshi hujumga o‘tishga muvaffaq

bo‘ldi. Bu hujum natijasida nemis armiyasi Moskvadan 100—250 km

gacha uzoqlikka uloqtirib tashlandi. Moskva ostonalarida erishilgan

g‘alaba Germaniyaning yashin tezligidagi urush rejasini barbod qildi. Biroq

dushman hali kuchli edi.

Sovetlarga

qarshi urushning

boshlanishi

133

1942-yilning yozida Sharqiy frontda nemis armiyasi yangi hujum boshladi.

Ular kuzda Stalingrad va Kavkazga chiqishga muvaffaq bo‘ldilar. Biroq shu

chegarada Sovet armiyasi nemislar hujumini to‘xtatib qola oldi.

1941-yilning 2-iyulida Yaponiya hukumati urush

harakatlarini boshlash haqida qaror qabul qildi.

7-dekabr kuni Yaponiya harbiy-dengiz floti

aviatsiyasi AQSHning Gavay orollarida joylashgan Pirl-Xarbor buxtasida

joylashgan harbiy-dengiz kuchlariga hujum boshladi. AQSH floti katta talafot

ko‘rdi. Ayni paytda Yaponiya harbiy floti va aviatsiyasi AQSH va

Buyuk Britaniyaning Filippin orollarida joylashgan kuchlariga ham hujum

uyushtirdi. Filippin, Malayziya va Indoneziyaga desant tashladi. Tailandni

ham bosib oldi va o‘zining navbatdagi hujumini Buyuk Britaniya mustamlakasi

— Birmaga qaratdi.

Shu tariqa 1942-yilning yoziga kelib Yaponiya Osiyoning deyarli barcha

yirik davlatlarini bosib olishga ulgurdi. Yaponiya qo‘shinlari g‘arbda

Hindiston, janubda esa Avstraliya chegaralarigacha yetib keldi. Faqat 1942-

yilning yozida AQSH va Buyuk Britaniya Yaponiya armiyasining zafarli

harakatini to‘xtata oldi.

Germaniya ittifoqchilarining Sovet davlatiga,

Yaponiyaning esa AQSH hamda Buyuk Britaniyaga

qarshi urush harakatlarini boshlashi fashist

agressorlariga qarshi kurashuvchi davlatlar koalitsiyasini

(ittifoqini) tuzish masalasini kun tartibiga qo‘ydi. Bunday koalitsiya

tuzish zarurligi va uning maqsadlari Buyuk Britaniya bosh ministri

U. Cherchill va AQSH Prezidenti F. Ruzvelt 1941-yil avgustda imzolagan

«Atlantik nizom»da o‘z ifodasini topdi. Sovet davlati ham «Atlantik

nizom»ga qo‘shildi. 1942-yil 26-mayda Londonda Sovet davlati bilan

Buyuk Britaniya o‘rtasida 20 yilga mo‘ljallangan va «Gitler Germaniyasi

va uning Yevropadagi sheriklariga qarshi urushda ittifoqlik va urushdan

keyingi hamkorlik hamda o‘zaro yordam to‘g‘risida» deb atalgan shartnoma

imzolandi. 10-iyunda esa Vashingtonda o‘zaro yordam to‘g‘risida sovetamerika

bitimi imzolandi.

Ungacha AQSH lend-liz to‘g‘risidagi qonunni Sovet davlatiga nisbatan

ham qo‘llay boshlagan edi. Shu tariqa uch buyuk davlat o‘rtasida harbiysiyosiy

ittifoq vujudga keldi.

Ittifoqchilar o‘rtasida xalqaro masalalar va ularni hal etish yo‘llari xususida

chuqur ziddiyatlar mavjud bo‘lsa-da, bu ittifoq Yevropa va Osiyoda agressorlarni

tor-mor etishda beqiyos katta tarixiy rol o‘ynadi.

1942-yil kuzga kelib Sovet davlati, AQSH va Buyuk

Britaniya agressor davlatlar Germaniya, Italiya va

Yaponiyaga nisbatan 5 baravar ko‘p artilleriya

qurollari va minomyot, 3 baravar ko‘p samolyot

va 10 baravar ko‘p tank ishlab chiqara boshladilar. Bu hol 1942-yilning

Yaponiyaning

urushga kirishi

Fashistlarga qarshi

koalitsiyaning

vujudga kelishi

Urushning

borishidagi tub

burilish

134

Antifashistik va milliy

ozodlik kurashining

kuchayishi

oxirida antifashistik ittifoqqa gitlerchilarga qarshi hujumga o‘tish imkonini

berdi.

1942-yilning 19-noyabrida mashhur Stalingrad jangi boshlandi. U 1943-

yilning 2-fevraligacha davom etdi. Bu jangda Germaniyaning saralangan

armiyasi tor-mor etildi. 1943-yilning yozida esa mashhur Kursk jangi bo‘lib

o‘tdi. «Tanklar jangi» nomi bilan tarixga kirgan bu jangda ham Sovet

qo‘shinlari g‘alaba qozondi. Shu jangdan so‘ng Germaniya armiyasi Sharqiy

frontda hujum qilish qobiliyatini butunlay yo‘qotdi.

Ayni paytda 1942-yilning kuzida Buyuk Britaniya va AQSH qurolli

kuchlari ham hujumga o‘tgan edi. Chunonchi, 1942-yilning 8-noyabrida

Buyuk Britaniya va AQSH Shimoliy Afrikaga (Marokash va Jazoirga) yirik

desant tashladi. Ittifoqchilarga u yerdagi fransuz armiyasi ham qo‘shildi.

Misrda ham Buyuk Britaniya armiyasi jangga shay turar edi. Ularning barchasi

AQSH generali D. Eyzenxauer qo‘mondonligida hujum boshladilar.

Bu hujum natijasida Shimoliy Afrikadagi italyan-nemis armiyasi tormor

etildi va O‘rta dengizda ittifoqchilar nazorati o‘rnatildi. Italiyaga bostirib

kirish uchun yo‘l ochildi. 1943-yil 10-iyul kuni ingliz-amerika armiyasi

Italiyaning janubiga tashlandi.

Italiya hukmron doiralari Mussoliniga nisbatan fitna uyushtirdilar. 25-

iyul kuni unga nisbatan ishonchsizlik bildirildi va Italiya qirolining buyrug‘i

bilan u hibsga olindi. 8-sentabr kuni Italiya antifashist ittifoqchilar bilan

yarash bitimi imzoladi va urushdan chiqdi. Shunday qilib, Stalingrad, Kursk

janglari va Italiyaning taslim bo‘lishi Ikkinchi jahon urushida tub burilish

yasadi. Endi agressorlarning mag‘lubiyatga uchrashi muqarrar bo‘lib qoldi.

Shunday bo‘lsa-da, Germaniya armiyasi qo‘l qovushtirib o‘tirmadi, u

Shimoliy va Markaziy Italiyani bosib oldi va ingliz-amerika armiyasining

yo‘lini to‘sdi.

Gitler o‘ziga eng sodiq shaxslardan iborat Otto Skorseni boshliq

desantchilarni Mussolinini qutqarib kelishga yubordi. Ular bu vazifaning

uddasidan chiqdilar.

Mussolini Shimoliy Italiyaga olib kelindi va bu yerda Germaniyaga

bo‘ysunuvchi qo‘g‘irchoq hukumatga boshliq etib qo‘yildi.

Ikkinchi jahon urushida tub burilish ro‘y berishi

va uning Germaniya hamda uning ittifoqchilarining

mag‘lubiyatini muqarrar qilib qo‘yishi bosib

olingan davlatlarda antifashistik va milliy-ozodlik

uchun kurashuvchi kuchlarni ruhlantirib yubordi. Bu esa, o‘z navbatida,

ularning kurashni yanada kuchaytirishlariga olib keldi.

Nemislar asirligidan qochishga muvaffaq bo‘lgan turli millat vakillari,

shu jumladan, o‘zbeklar ham chet davlatlardagi qarshilik ko‘rsatish

harakatlarida dushmanlarga qarshi qahramonlarcha jang qildilar.

G‘arbiy Yevropada qudratli qarshilik ko‘rsatish harakati markazi Fransiya

va Italiya edi. Fransiyaning barcha vatanparvar kuchlari 1943-yilda Qarshilik

135

ko‘rsatish milliy kengashiga birlashdilar va general de Gollning rahbarligini

tan oldilar. Yugoslaviya, Gretsiya, Albaniya, Polsha, Chexoslovakiya va

boshqa davlatlarda ham qarshilik harakati nihoyatda kuchaydi.

Bunday harakat Janubi-Sharqiy Osiyoda ham vujudga keldi. Yer sharining

bu mintaqa xalqlari Yaponiya bosqinchilariga qarshi milliy-ozodlik kurashini

kuchaytirdilar. Chunonchi, 1943-yilning oxirida partizan otryadlari Shimoliy

Vetnamning bir qismini ozod etishga muvaffaq bo‘ldi. Xitoyda ham yapon

bosqinchilariga qarshi kurash kuchaydi.

Ikkinchi front nima va u nega ochilishi kerak

edi? Ma’lumki, o‘tgan davr ichida Germaniya

asosan sovet davlatiga qarshi urush bilan band

bo‘ldi. Binobarin, Germaniya bir frontda urush olib borardi. Bu front sovetgerman

fronti edi va u Ikkinchi jahon urushining asosiy fronti hisoblanardi.

Endi, Germaniya va uning ittifoqchilarini tezroq tor-mor etish va

Yevropada urushni tezroq tugallash uchun fashistlarni bir vaqtning o‘zida

ikki frontda urush olib borishga majbur etish lozim edi. Buning uchun

Buyuk Britaniya va AQSH armiyasi bevosita Yevropada Germaniyaga qarshi

urush harakatlarini boshlashi lozim edi. Shunday qilinsa, Germaniya ikki

yo‘nalishda (frontda), ya’ni Buyuk Britaniya va AQSHning birlashgan

armiyasiga (G‘arbiy front) ham qarshi turishga majbur edi. Binobarin, uning

armiyasi ikkiga bo‘linib urushishga majbur etilar edi. Bu esa, Germaniyaning

buningsiz ham og‘ir ahvolini yanada og‘irlashtirgan bo‘lardi.

Sovet davlati o‘z ittifoqchilari Buyuk Britaniya va AQSH oldiga bunday

frontni ochish masalasini 1942-yildayoq qo‘ygan edi, biroq ular bu masalani

turli sabablar bilan orqaga surib keldilar.

Ammo yolg‘iz Sovet davlatining o‘zi Germaniyani yengishi ma’lum

bo‘lgach, ular bu masalani ortiq orqaga surish mumkin emas, degan qarorga

keldilar. Chunki ularni Sovet davlatining butun Yevropani fashizmdan ozod

etishi, binobarin, butun Yevropa Sovetlar nazorati ostiga tushib qolishi

mumkinligi istiqboli xavotirga solib qo‘ydi.

1943-yilning 27-noyabr – 1-dekabr kunlari Eron poytaxti Tehron shahrida

3 buyuk davlat rahbarlarining ikkinchi front masalasida konferensiyasi bo‘lib

o‘tdi. Konferensiyada F. Ruzvelt, I. Stalin va U. Cherchill qatnashdi. Buyuk

Britaniya va AQSH 1944-yilning yozidan kechiktirmay Yevropada ikkinchi

frontni ochishga va’da berdilar. Sovet davlati esa Yevropada urush tugagach,

Yaponiyaga qarshi urushga kirish majburiyatini oldi.

1944-yilning 6-iyunida Buyuk Britaniya va AQSHning birlashgan qurolli

kuchlari AQSH generali Eyzenxauer qo‘mondonligida Fransiya hududiga

tashlandi. Shu tariqa Yevropada ikkinchi front ochildi.

Bu hodisa Germaniyaning ahvolini yanada tang qilib qo‘ydi. Endi

Gitlerning sanoqli kunlari qolganligi hammaga ayon edi. Germaniya armiyasi

orasida Gitlerni yo‘qotish tarafdorlari paydo bo‘ldi. Ular Gitlerni qurbon

berib, Germaniyani halokatdan saqlab qolmoqchi edilar. Shu maqsadda

Yevropada ikkinchi

frontning ochilishi

136

Sharqiy va Janubi-

Sharqiy Yevropaning

fashizmdan ozod

etilishi

1944-yilning 20-iyunida Gitlerga suiqasd uyushtirildi. Biroq Gitler omon

qoldi va suiqasd ishtirokchilarining barchasi hibsga olindi hamda qatl etildi.

1944-yilning 25-avgustida Parij shahri fashistlardan ozod etildi. Vishi

tartibi quladi. Sentabr oyida Fransiya to‘la ozod etildi. Hokimiyat general

de Goll qo‘liga o‘tdi.

1944-yilning yozi va kuzi davomida Sharqiy va

Janubi-Sharqiy Yevropa davlatlari fashizmdan

to‘la ozod etildi. Yevropaning bu qismida Polsha,

Yugoslaviya, Ruminiya, Bolgariya, Vengriya, Albaniya

kabi davlatlar joylashgan edi. Ularning

ozod bo‘lishida Sovetlar armiyasi hal qiluvchi rol o‘ynaydi.

Yevropa davlatlarini ozod etishda sovetlarning jami 3 mln dan ortiq

jangchisi halok bo‘ldi, mayib-majruh bo‘lib qoldi yoki bedarak yo‘qoldi.

Ular orasida minglab o‘zbek jangchilari ham bor edi. Birgina Polshani

ozod etishda 600 ming sovet jangchisi qurbon bo‘ldi. Bu davlatlarda xalq

demokratik inqiloblari amalga oshirildi va ular xalq demokratiyasi davlatlari

deb atala boshladi.

Germaniyani butunlay tor-mor etish va ozod

Yevropada birgalikda siyosat yuritishni kelishib

olish maqsadida Sovet davlati, AQSH va Buyuk Britaniya rahbarlari 1945-

yilning 4-fevralida Qrim viloyatidagi Yalta shahrida to‘plandilar. Bu yerdagi

Tehron konferensiyasi, 1943-y.

Qrim konferensiyasi

137

Livadiya saroyida 4—11-fevral kunlari tarixga Qrim konferensiyasi nomi

bilan kirgan xalqaro anjuman bo‘lib o‘tdi. Konferensiyada I. Stalin, U. Cherchill,

F. Ruzvelt ishtirok etishdi.

Konferensiyada Germaniyani so‘zsiz taslim etish, uning qurolli kuchlarini

yo‘q qilish, harbiy jinoyatchilarni jazoga tortish, fashistlar tashkilotlarini,

qonunlari va tartiblarini yo‘q qilish, Germaniyani uning agressiyasiga

duchor bo‘lgan davlatlarga reparatsiya to‘lashga majbur etishga

kelishib oldilar. «Ozod Yevropa to‘g‘risidagi deklaratsiya» e’lon qilindi.

Shuningdek, bu maqsadlarni ro‘yobga chiqarish uchun Germaniyani 3 ta

okkupatsion hududga bo‘lishga qaror qildilar.

Konferensiyada Sovet davlatining Yevropada urush tugaganidan keyin

2—3 oydan so‘ng Yaponiyaga qarshi urushga kirishishiga kelishib olindi.

Buning evaziga Mo‘g‘uliston Xalq Respublikasining oldingi holati saqlanib

qolishi, Janubiy Saxalin va Kurill orollari sovetlarga berilishi hamda

Xitoyga qarashli Port-Arturda sovetlarning harbiy-dengiz bazasi qurilishi

lozim edi. Bundan tashqari, Qrim konferensiyasi qarorlariga ko‘ra, xalqaro

tashkilot — Birlashgan Millatlar Tashkiloti (BMT) tashkil etiladigan bo‘ldi.

Uning maqsadi dunyoda tinchlik va xavfsizlikni ta’minlashdan iborat

bo‘lishi zarur edi.

1945-yilning 25-aprelida AQSHning San-Fransisko shahrida BMT ning

Ta’sis konferensiyasi ochildi. Uning ishida Germaniyaga qarshi urush e’lon

qilgan 42 ta davlat delegatsiyasi qatnashdi. Shu tariqa BMT vujudga keldi.

24-oktabr BMT tashkil etilgan kundir. Uning qarorgohi Nyu-York shahri

deb belgilandi.

1945-yilning 16-aprel kuni Sovetlar armiyasi

Berlinni qurshab oldi va ishg‘ol etishga kirishdi.

Shu tariqa Berlin operatsiyasi boshlandi. Unga

mashhur rus sarkardasi G. K. Jukov qo‘mondonlik qildi. 25-aprelda Sovet

qo‘shinlari hujumga o‘tdi. 3000 ta projektor hujum qiluvchilarning yo‘lini

yoritib turdi. Projektor nurlari dushman jangchilari ko‘zini qamashtirib

yubordi.

Sovet qo‘mondonligi niqob sifatida tutun tarqatish vositasini qo‘lladi.

Minglab tank va samolyotlar dahshat solib hujumga tashlandi va bular

nemis qo‘shinini sarosimaga solib qo‘ydi.

Italiyada ham fashizm keskin zarbaga uchradi. Ko‘p joylar fashistlardan

ozod qilindi. 29-aprel kuni Italiya partizanlari Mussolinini asir oldilar va

otib tashladilar.

Gitlerchilarning insoniyatga qarshi qilgan jinoyatlari uchun qasosdan

qochib qutulolmasligi muqarrar bo‘lib qoldi. 30-aprel kuni Germaniya

rahbarlari A. Gitler, Gimmler, Gebbelslar o‘z jonlariga qasd qildilar.

Gitlerning jasadi benzin sepib yoqib yuborilgan. Bu voqea sovet jangchilari

tomonidan reyxstag binosiga qizil bayroq — g‘alaba bayrog‘i ilingan kunda

sodir bo‘ldi. Insoniyat jallodining qismati ana shunday poyoniga yetdi.

Germaniyaning

taslim bo‘lishi

138

Potsdam

konferensiyasi

2-may kuni Berlin garnizoni taslim bo‘ldi. 8-maydan 9-mayga o‘tar

kechasi Berlin yaqinidagi Karlxorst deb ataladigan binoda Germaniyaning

so‘zsiz taslim bo‘lganligi haqida hujjat imzolandi. Hujjatni g‘oliblar —

Sovetlar davlati nomidan marshal G. K. Jukov, Buyuk Britaniya nomidan

marshal A. Tedder, AQSH nomidan marshal K. Spaats, Fransiya nomidan

general J. Delatr de Tassini imzoladilar. Mag‘lub Germaniya nomidan esa

feldmarshall Keytel imzo chekdi. Shu tariqa Yevropada urush tugadi.

1945-yilning 17-iyulida Germaniyaning Potsdam

shahrida uch buyuk davlatlar rahbarlari (I. Stalin,

U. Cherchill, G. Trumen) konferensiyasi ochildi.

Germaniyani qurolsizlantirish, natsistlar partiyasini yo‘q qilish, Germaniyani

reparatsiya to‘lashga majbur etish va asosiy jinoyatchilarni xalqaro

harbiy tribunalga berish haqida kelishib oldilar. Konferensiya, bundan

tashqari, chegara masalasini ham hal etdi. Chunonchi, Germaniya chegarasi

1938-yilgi holatiga nisbatan qisqartirildi. Germaniya — Polsha chegarasi

Oder — Neyse daryolari bo‘ylab o‘tadigan bo‘ldi.

Sharqiy Prussiyaning sohil bo‘yi Kenisberg shahri bilan birga SSSRga

berildi. Qolgan qismi Polshaga o‘tkazildi. Polsha va SSSRga o‘tgan

hududlarda yashovchi 9 mln dan ortiq nemislar ko‘chirildi. Uch davlat

ishg‘ol etgan hududlarda saqlanayotgan harbiy asirlar almashiniladigan bo‘ldi.

Germaniya to‘laydigan tovon 20 mlrd dollar miqdorida belgilandi. Uning

Antigitlerchi koalitsion ittifoqdosh qo‘shin Bosh qo‘mondonlari.

Chapdan o‘ngga: B. Montgomeri, D. Eyzenxauer, G. K. Jukov, J. Delatr de Tassini.

139

50 foizi SSSR ga berilishi to‘g‘risida kelishildi. Konferensiya qaroriga ko‘ra,

Germaniya yaxlit davlat bo‘lib qolishi kerak edi.

Ayni paytda Germaniyada so‘z, matbuot, din erkinligi tiklanadigan bo‘ldi.

Kasaba uyushmalari va demokratik partiyalar faoliyatiga ruxsat berilishiga

kelishildi. Germaniyaga qarashli Kenisburg viloyati Sovet davlatiga berildi.

Sovetlar Yaponiyaga qarshi urushga kirishi haqidagi qaroriga amal qilishini

yana bir bor tasdiqladi.

Yaponiya taslim bo‘lmaguncha Ikkinchi jahon

urushi tugamas edi. 1944-yilning oktabr oyida eng

yirik harbiy-dengiz floti jangida AQSH Yaponiya

flotini tor-mor keltirdi. 1945-yilning aprel oyida AQSH armiyasi Okinava

orolini egalladi. U Tokio shahridan 500 km uzoqlikda edi. Yozga kelib

Yaponiya armiyasi Osiyoning katta qismidan quvib chiqarildi.

Biroq Yaponiyani taslim etish oson ish emas edi. Buning uchun AQSH

Yevropadagi kuchlarini Yaponiyaga tashlashi zarur edi. Urush esa 1946-

yilning oxirigacha cho‘zilar va AQSH odam va aslaha jihatidan juda katta

zarar ko‘rar edi. Shuning uchun ham Sovet davlatining Yaponiyaga qarshi