O‘zbekiston respublikasi

uyushtirdi. Bu Karib inqirozini keltirib chiqardi. Kuba rahbari F. Kastro

yordam so‘rab SSSR ga murojaat qildi. SSSR rahbariyati yashirin ravishda

Kuba hududiga o‘rtacha olislikka uchadigan va atom bombasi bilan

ta’minlangan raketalarni joylashtirdi. Bundan xabar topgan AQSH

ma’muriyati Kubaga nisbatan dengiz qamalini uyushtirdi. Dunyo yadro

urushi yoqasiga kelib qoldi. N. S. Xrushyov va AQSH prezidenti J. Kennedi

1962-yilning 28-oktabrida oxir-oqibatda o‘zaro kelishuvga erishdilar. Unga

ko‘ra, SSSR Kubadan o‘z raketalarini olib chiqdi. AQSH esa Kubaga

bostirib kirmaslikka so‘z berdi hamda Turkiyadan raketalarini olib chiqib

ketdi.

«Karib inqirozi» buyuk davlatlarni yadro qurollari masalasida ehtiyotkorona

siyosat yuritishga majbur etdi. Buning aks sadosi o‘laroq, 1963-yilning

15-avgustida Moskvada SSSR, AQSH va Buyuk Britaniya o‘rtasida «Atmosferada,

fazoda va suv ostida yadro qurollari sinovini taqiqlash to‘g‘risida»

shartnoma imzolandi. Biroq bu shartnoma ular o‘rtasidagi dushmanlik

munosabatini zarracha kamaytirgan emas. Aksariyat, mintaqaviy mojarolar

SSSR — AQSH munosabatlarini yanada keskinlashtirib yuborgan. Bunday

mintaqaviy yirik mojaro 1967-yilda ro‘y bergan arab-isroil urushi edi. Atigi

olti kun davom etgan bu urushda Isroil armiyasi Misr, Iordaniya va Suriya

armiyasini tor-mor keltirdi. Isroil bu davlatlar hududlarining bir qismini

bosib oldi.

Yangi urush xavfining kuchayishi tinchlik tarafdorlarining

birlashishini taqozo etgan. Mashhur

fan va adabiyot arboblari tashabbusi bilan tinchlik

tarafdorlarining xalqaro harakati vujudga keldi. 1948—1949-yillarda ko‘pgina

mamlakatlarda tinchlik uchun kurashchilarning milliy qo‘mitalari tashkil

etildi. 1949-yilning aprel oyida Parij shahrida tinchlik tarafdorlarining birinchi

butunjahon kongressi o‘tkazildi. Kongress «Tinchlikni kutib turmaydilar,

tinchlikni kurash bilan qo‘lga kiritadilar» shiori ostida o‘tdi. Tinchlik

uchun kurash turli irq va millatlarga, siyosiy va diniy qarashlarga mansub

millionlab kishilarni birlashtirdi. Kongress Jahon Tinchlik Kengashini (JTK)

tuzdi. Kengash doimiy qo‘mitasi raisligiga atoqli fransuz atomchi olimi,

fashizmga qarshi kurash ishtirokchisi F. Jolio-Kyuri saylandi. Doimiy qo‘mita

1950-yilda mashhur Stokgolm chaqirig‘ini qabul qildi. Bu atom qurolini

taqiqlash haqidagi chaqiriq edi. Bu chaqiriqni 500 mln dan ortiq odam

imzoladi. JTK 1951-yilda buyuk davlatlar o‘rtasida «Tinchlik pakti» ni

imzolash to‘g‘risida murojaat qabul qildi. Uni 600 mln dan ortiq kishi

Tinchlik uchun

kurash

150

imzoladi. 1955-yilda esa «Atom urushini» tayyorlashga qarshi jahon xalqlariga

murojaat qabul qildi. Uni 650 mln dan ortiq kishi imzoladi. Bu murojaat

barcha mamlakatlarda atom quroli zaxiralarini yo‘qotishni va uni ishlab

chiqarishni darhol to‘xtatishni talab qilgan edi. Keyinchalik yadro quroli

xavfi xususida xalqaro shartnomalarning imzolanishida, tinchlik harakatida

JTK ham muhim rol o‘ynagan. 1986-yil oktabrda Kopengagen shahrida

(Daniya) tinchliksevar kuchlarning xalqaro tinchlik yiliga bag‘ishlangan

jahon kongressi o‘tkazildi. Kongress «Tinchlikni va insoniyat kelajagini

saqlab qolaylik» shiori ostida o‘tdi. Kongress ishida jahonning 136 mamlakatidan

2,5 mingga yaqin delegat qatnashdi. Kongress «Kopengagen

chaqirig‘i» nomli hujjatni qabul qildi. Unda yadro quroli poygasini to‘xtatish,

kosmosda yadro quroli bo‘lishiga yo‘l qo‘ymaslik talab etilgan edi.

1961-yil 1—6-sentabr kunlari Belgrad shahrida

Osiyo va Afrikaning 25 davlati Konferensiyasi

bo‘lib o‘tdi.

Bu konferensiya tufayli «Qo‘shilmaslik harakati» deb atalgan harakat

vujudga keldi. Xo‘sh, bu qanday harakat edi? Bu — turli tizimdagi

davlatlarning tinch-totuv yashashi tarafdori bo‘lgan, mustamlakachilikning

batamom va abadiy barham topishi uchun kurashadigan, harbiy-siyosiy

bloklarga qo‘shilmaydigan, ularni qoralaydigan, yadro qurolining taqiqlanishi,

dunyoda iqtisodiy tenglik uchun kurashadigan harakat edi.

Qo‘shilmaslik harakatining vujudga kelishida Hindiston, Yugoslaviya,

Misr tashabbuskor bo‘ldi. Ularni buyuk davlatlar o‘z o‘rtalaridagi mojarolarga

Osiyo, Afrika va Lotin Amerikasi davlatlarini ham tortishga zo‘r berib

intilayotganligi qattiq tashvishlantirgan edi. Qo‘shilmaslik harakati qatnashchilari

kuchaygan xalqaro keskinlik va qurollanish poygasi uchun AQSH

va SSSRning birday mas’ul ekanligini ta’kidladilar.

60-yillardan boshlab sovet — xitoy munosabatlari

keskinlasha bordi. Xitoy rahbariyati SSSRning

kichik ukasi bo‘lishni istamay qo‘ydi. Ular mustaqil

siyosat yuritishga intildilar. Dunyo shu davrgacha

ikkiga bo‘lingan bo‘lsa, Xitoy rahbarlari «Uchinchi dunyo nazariyasi»ga

katta e’tibor bilan qaray boshladilar. Uchinchi dunyo deyilganda Osiyo,

Afrika va Lotin Amerikasining mustaqillikdan so‘ng rivojlanayotgan davlatlari

tushunilar edi. XXR rahbariyati ana shu dunyoning liderligiga da’vo qilib

chiqdi. SSSR — Xitoy munosabatlaridagi keskinlik tobora chuqurlashib bordi.

Oxir-oqibatda bu 1969-yilda sovet — xitoy chegarasida qurolli to‘qnashuvga

olib keldi.

AQSH esa Vetnamda olib borayotgan urushning istiqbolsizligini anglab

yetdi. Bu omillar SSSR va AQSHni o‘zaro munosabatlardagi keskinlikni

yumshatishga majbur etdi. Bu xalqaro keskinlikning yumshashi uchun asosiy

omil bo‘ldi. Ikkinchidan, xalqaro keskinlikning yumshashida GFRning o‘sha

davrdagi rahbari V. Brandtning xalqaro voqealarni ziyraklik bilan baholay

Qo‘shilmaslik

harakati

Xalqaro keskinlikning

yumshashi

(1969—1979-yillar)

151

olishi ham katta rol o‘ynadi. U xalqaro hayotdagi mavjud reallikni to‘g‘ri

baholay oldi. Chunonchi, u SSSRni harbiy kuch bilan mag‘lubiyatga

uchratishning imkoni yo‘qligini, NATOning bunga qodir emasligini to‘g‘ri

baholadi. Bundan tashqari, Yevropa yadro va oddiy qurollarning ulkan

omborxonasiga aylangan edi. Bu omborxona istalgan paytda portlashi mumkin

edi. Shunday sharoitda V. Brandt hukumati SSSR va uning ittifoqchilari

bilan yaxshi qo‘shnichilik munosabatlarini o‘rnatishga qaror qildi.

Xalqaro keskinlikning yumshashi nimalarda o‘z ifodasini topgan?

1969-yilda SSSR bilan AQSH o‘rtasida strategik qurollarni cheklash

haqida muzokaralar boshlandi. 1970-yilda yadro qurolini tarqatmaslik

to‘g‘risida shartnoma imzolandi. Unga 100 dan ortiq davlat qo‘shildi.

1970-yil 12-avgustda SSSR — GFR, GFR — Chexoslovakiya, Polsha —

GFR o‘rtasida imzolangan shartnomalar Yevropada tinchlikni mustahkamlash

ishiga beqiyos katta hissa qo‘shdi. Shartnomaga ko‘ra, GFR

Ikkinchi jahon urushi natijasida Yevropada tarkib topgan chegaralarning

buzilmasligini tan oldi. Ayni paytda GFR va GDR o‘rtasida o‘zaro munosabatlar

asosi haqidagi shartnoma ham imzolandi. Bu bilan har ikki nemis

davlati bir-birini tan oldilar. 1972—1974-yillarda oliy darajada o‘tkazilgan

sovet-amerika muzokaralari natijasida SSSR va AQSH o‘rtasida yadro qurolini

tarqatmaslik, yadro quroli sinovlarini to‘xtatish to‘g‘risida shartnoma va

strategik qurollarni cheklash to‘g‘risida muvaqqat bitim (SQCH-1) imzolandi.

Xalqaro munosabatlardagi bunday o‘zgarishlar Yevropa qit’asida xavfsizlik

va davlatlararo hamkorlik uchun qulay sharoit yaratdi. 1975-yilning 30-

iyul — 1-avgust kunlari Xelsinki (Finlyandiya) shahrida 35 davlat (shu

jumladan, AQSH va Kanada) rahbarlari Yevropada xavfsizlik va hamkorlik

bo‘yicha kengash o‘tkazdilar. 1-avgust kuni kengashning Yakunlovchi akti

imzolandi. Uni imzolagan 35 davlat rahbarlari o‘z davlatlari tashqi siyosatda

quyidagi tamoyillarga amal qilishini tan oldilar:

— davlatlarning suveren tengligi, huquqlarni va o‘zgalar suverenitetini

hurmat qilish;

— kuch ishlatmaslik va kuch ishlatish bilan tahdid qilmaslik;

— chegaralar buzilmasligi;

— davlatlarning hududiy birligi;

— nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish;

— ichki ishlarga aralashmaslik;

— inson huquqlarini va asosiy erkinliklarini hurmatlash;

— teng huquqlilik va xalqlarning o‘z taqdirini o‘zlari hal etishi;

— davlatlararo hamkorlik;

— xalqaro huquqlar bo‘yicha majburiyatlarni vijdonan bajarish.

1979-yilda SQCH-2 shartnomasi imzolandi. Biroq yuqorida qayd

etilganlardan xalqaro keskinlikning yumshashi yillarida xalqaro hayot faqat

silliq yo‘ldan ketgan ekan-da, degan xulosa chiqmasligi zarur. Bu yillar

152

(70-yillar) da ham dunyo mintaqaviy siyosiy mojarolardan, urushlardan xoli

bo‘lmagan.

1971-yilda Hindiston — Pokiston davlatlari o‘rtasida

yana urush boshlandi. Bunga Pokistonda

boshlangan bo‘linish jarayoni bahona bo‘ldi.

Pokiston G‘arbiy va Sharqiy qismlarga bo‘linar edi. Ularni Hindiston hududi

ajratib turardi. Sharqiy Pokistonda aholi ko‘p bo‘lsa-da, uni G‘arbiy Pokiston

vakili boshqarar edi. Bu hodisa keskin norozilik keltirib chiqardi. Sharqiy

Pokiston keng muxtoriyat talab eta boshladi. Biroq hukumat bunga rozi

bo‘lmadi. Natijada Sharqiy Pokistonda separatchilar harakati kuchaydi.

Hindiston separatchilarga yordam uchun o‘z armiyasini yubordi. Buning

oqibatida Sharqiy Pokiston ajralib chiqdi va u yerda mustaqil Bangladesh

davlati tashkil etildi. Bu urushda SSSR Hindistonni qo‘llab-quvvatladi.

1973-yilning oktabr oyida navbatdagi arab-isroil

urushi yuz berdi. Uni Isroilning Yaqin Sharq

muammosini tinch yo‘l bilan hal etishni istamasligi, arablarning esa 1967-

yilgi mag‘lubiyat uchun qasos olishga intilishlari keltirib chiqardi. Urush

Misr armiyasining Isroilga to‘satdan hujum qilishi bilan boshlandi. Birinchi

bor arab quroli Isroilga zarba bera boshladi. Biroq Isroil tez orada o‘zini

o‘nglab oldi. Misr va Suriya armiyasini chekinishga majbur etib, Qohira va

Damashq shaharlariga bevosita tahdid sola boshladi. BMT Xavfsizlik

Kengashining qat’iy talabi bilan urush harakatlari to‘xtatildi. Urush arab

davlatlari harbiy qudratining o‘sganligini namoyish etdi. Ayni paytda Yaqin

Sharq muammosini kuch bilan hal etish mumkin emasligini ham isbotladi.

AQSHning faol aralashuvi bilan Yaqin Sharq muammosini ikki tomonlama

shartnomalar imzolash orqali hal etishga kirishildi. Xususan, 1975-yilda

Sinay yarim orolida Isroil va Misr qo‘shinlarini ajratish to‘g‘risida shartnoma,

1978-yilda esa bu ikki davlat o‘rtasida Kemp-Devid shartnomasi imzolandi.

Unga ko‘ra, Misr va Isroil o‘rtasidagi urush holati barham topdi. Isroil bosib

olgan Misr yerlarini qaytarib berdi. 1979-yilda Misr—Isroil tinchlik

shartnomasi ham imzolandi. Biroq Yaqin Sharq muammosining asosiy masalalari

— Isroil bosib olgan arab davlatlari hududlarini qaytarib berish va

Falastin arab davlatini tuzish hal etilmadi.

70-yillardan boshlab Amerika — Xitoy yaqinlashuvi

boshlandi. Chunonchi, 1971-yilda AQSH Prezidentining

Milliy xavfsizlik bo‘yicha yordamchisi

G. Kissinjer maxfiy ravishda Pekinda qabul qilindi. 1972-yilda esa AQSH

Prezidenti R. Nikson Xitoyga rasmiy safar bilan bordi. Bu xalqaro siyosiy

hayotning eng shov-shuvli voqeasi bo‘ldi.

AQSH — Xitoy munosabatlarining yaxshilanish jarayoni boshlandi. 1979-

yilda bu ikki davlat o‘rtasida elchilar darajasida diplomatik aloqalar o‘rnatildi.

AQSH—Xitoy munosabatlarining yaxshilana borishi SSSRni tashvishga

solib qo‘ydi. Buning ustiga Janubi-Sharqiy Osiyoda sovet-xitoy munosa-

Arab — Isroil urushi

Xitoy xalqaro

munosabatlarda

Hindiston — Pokiston

urushi

153

batlari keskinlashib bordi. Bunga Vetnam Sotsialistik Respublikasi (VSR)

rahbariyatining SSSR tarafida turishi, VSRning 1979-yilning yanvar oyida

Kambojadagi xitoyparast «Qizil kxmerlar» hukumatini ag‘darib tashlashi sabab

bo‘ldi. Xitoy VSRga qarshi harbiy harakat boshladi. SSSR, do‘stlik

to‘g‘risidagi shartnomaga ko‘ra, VSRni qo‘llab-quvvatladi. Tez orada Xitoy

urush harakatlarini to‘xtatdi va qo‘shinlarini Vetnamdan olib chiqib ketdi.

70-yillarning oxiridan boshlab xalqaro munosabatlarda

yana keskinlik davri boshlandi. Xo‘sh, buning

sababi nimalardan iborat bo‘lgan edi? 70-

yillarda dunyoning turli nuqtalarida shunday voqealar yuz berdiki, ayrim

siyosatchilar ularga to‘g‘ridan-to‘g‘ri SSSRning g‘alabasi, AQSHning esa

mag‘lubiyati, deb baho berdilar. Chunonchi, 1974-yilda Efiopiyada (Afrika

qit’asida) monarxiya ag‘darildi. Hokimiyat tepasiga marksizm-leninizm

ta’limotiga amal qiluvchi siyosiy guruh keldi. Bu guruh Efiopiyada sotsializm

qurishni o‘zining maqsadi, deb e’lon qildi. 1975-yilda Portugaliya mustamlakachilik

imperiyasi quladi. Natijada kechagi mustamlakalar bo‘lmish

Angola va Mozambikda inqilobiy-demokratik hokimiyat o‘rnatildi. Ular,

birinchi navbatda, SSSRga tayana boshladilar. 1978-yilda SSSRning aralashuvi

bilan Afg‘onistonda davlat to‘ntarishi o‘tkazildi. Uning tashkilotchilari

bu voqeani «inqilob» deb atadilar va maqsadlari SSSR nusxasidagi sotsializm

qurish ekanligini ma’lum qildilar. 1979-yilda Nikaraguada AQSHparast

hukumat ag‘darildi. Xuddi shu yili Eronda AQSHning O‘rta Sharqdagi

tayanchi — shoh hokimiyati ag‘darildi. AQSH hukmron doiralari bu voqealarga

AQSHning mag‘lubiyati deb qaradilar. O‘ta o‘ng kuchlar esa bu

voqealar hukumat noqobilligining va Moskva aralashuvining oqibati, deb

jar soldilar.

Tabiiyki, bunday sharoitda xalqaro keskinlikning yumshashi bundan keyin

ham davom etishi mumkin emas edi. Ikkinchidan, SSSR 70-yillarda o‘z

tashqi siyosatida katta muvaffaqiyatlarga erishdi. Ularning eng asosiysi

SSSRning Sharqiy Yevropadagi mavqeyini G‘arbga tan oldirish bo‘ldi. Bu

hol, shubhasiz, SSSRning o‘ziga bo‘lgan ishonchini yana mustahkamladi.

Endi SSSR xalqaro miqyosda, o‘z xohishicha, Xelsinki Yakuniy akti talablari

ruhiga zid ravishda harakat qila boshladi. Chunonchi, 70-yillarning ikkinchi

yarmida o‘z ittifoqchilari bo‘lgan Sharqiy Yevropaning ba’zi davlatlari hududida

o‘rtacha olislikka uchadigan yangi tipdagi (SS-20) raketalarini

joylashtirdi. (Bu raketalarning har biri bir vaqtda uchtadan yadro bombasini

mo‘ljalga yetkazish imkoniga ega bo‘lgan.) Bundan maqsad — G‘arbiy

Yevropa davlatlariga tazyiq o‘tkazish edi.

SSSRning bu qadamini G‘arb davlatlari, birinchi navbatda, AQSH keskin

qoraladi. 1979-yilning dekabr oyida NATO bu davlatlardan raketalarini

olib chiqib ketishni SSSRdan talab qildi. Ayni paytda, bu talab bajarilmasa,

1983-yilda G‘arbiy Yevropaning 5 davlati (Buyuk Britaniya, GFR,

Belgiya, Gollandiya va Italiya) hududiga AQSHning o‘rtacha olislikka

Xalqaro ahvolning

qayta keskinlashuvi

154

uchadigan raketalari joylashtirilishini ham ma’lum qildi. Shu tariqa o‘rtacha

olislikka uchadigan raketalar xususida keskin kurash boshlandi. Bu oxiroqibatda

Yevropada keskinlikning yumshashi jarayonini barbod qildi.

1979-yilning dekabr oyida Afg‘onistonga SSSR armiyasining kiritilishi

xalqaro keskinlikni yanada kuchaytirib yubordi. SSSR armiyasi kiritilgach,

Afg‘onistonda fuqarolar urushi yangi pallaga kirdi. BMT Bosh Assambleyasi

SSSRdan Afg‘onistondagi armiyasini olib chiqib ketishini talab qildi. 1980-

yilgi Moskva yozgi Olimpiada o‘yinlarini ko‘p davlatlar boykot qildilar.

AQSH Senati SQCH-2 shartnomasini tasdiqlashni rad etdi. SSSRga g‘alla

sotishni to‘xtatdi. AQSH keskinlikni yumshatish siyosatidan voz kechdi va

qayta qurollanishni avj oldirdi.

1983-yilda AQSH prezidenti R. Reygan «Strategik mudofaa tashabbusi»

rejasini ma’lum qildi. Bu reja raketaga qarshi qurolni qisman kosmosga

joylashtirishni nazarda tutar edi. Bu reja amalga oshsa, raketadan mudofaaning

mavjud tizimi butunlay yaroqsiz holga kelar edi. Bundan tashqari,

1983-yildan boshlab AQSH Yevropa davlatlari hududiga o‘z raketalarini

joylashtirishni boshladi. Bu hol SSSRning strategik ahvolini nihoyatda

murakkablashtirdi. Chunki AQSHning bu raketalari SSSR hududini nishonga

olar edi. SSSRning Sharqiy Yevropa davlatlari hududiga joylashtirgan

raketalari esa AQSH hududiga yetib bora olmas edi. SSSRning xalqaro

obro‘siga katta putur yetdi. 1979-yildan boshlab Yaqin Sharqda tashabbusni

AQSH o‘z qo‘liga oldi. Endi Yaqin Sharq muammosini SSSRning

ishtirokisiz hal etishga kirishildi.

Shunday qilib, xalqaro munosabatlar keskinlashib ketdi.

Sovet davlati rahbariyati 80-yillarning ikkinchi

yarmida qurollanish poygasining yangi bosqichiga

mamlakat iqtisodiyoti bardosh bera olmasligini

anglab yetdi. Shuning uchun SSSR rahbariyati

tashqi siyosat yo‘nalishini o‘zgartirishga majbur bo‘ldi. 1985-yilda SSSR

rahbari M. S. Gorbachyov SSSRning kollektiv xavfsizlik tamoyillariga tarafdorligini

va xalqlarning taraqqiyot yo‘lini tanlashda suveren huquqlarini

hurmat qilishini e’lon qildi. Tashqi siyosatdagi bu o‘zgarish «yangi siyosiy

tafakkur» iborasida o‘z ifodasini topdi. SSSR rahbariyati tezda gapdan amaliy

ishga o‘tdi. 1985—1988-yillar oralig‘ida 4 marta oliy darajada sovet-amerika

uchrashuvi o‘tkazildi. 1987-yilda SSSR va AQSH o‘rtasida o‘rtacha va

qisqa olislikka uchadigan raketalarni tugatish to‘g‘risida shartnoma imzolandi.

1989-yilda SSSR Afg‘onistondan qo‘shinlarini olib chiqib ketdi.

Shu yili M. S. Gorbachyovning Xitoyga safari uyushtirildi. Buning natijasida

sovet-xitoy munosabatlarini yaxshilashga asos solindi. SSSR tashqi

siyosatida ro‘y berayotgan chuqur o‘zgarishlar 1989-yilda Sharqiy Yevropa

(SSSR ittifoqchilari) davlatlarida ro‘y bergan inqiloblar tufayli jiddiy sinovdan

o‘tdi. SSSR bu inqiloblarni bostirishga harakat qilmadi. Kechagi ittifoqchilar

SSSR vasiyligidan qutuldilar. SSSR, hatto, 1990-yilning 3-oktabrida ikki

SSSR tashqi

siyosatidagi

o‘zgarish

155

nemis davlatining birlashishiga ham to‘sqinlik qilmadi. Aksincha, Germaniya

birlashgandan so‘ng 1990-yilning 9-noyabrida SSSR va GFR o‘rtasida

yaxshi qo‘shnichilik, sherikchilik va hamkorlik to‘g‘risida shartnoma

imzolandi. SSSR Sharqiy Yevropadan o‘z qo‘shinlarini olib chiqib keta

boshladi. AQSH va uning ittifoqchilari 1991-yili Iroqning o‘zboshimchaligiga

qarshi harbiy kuch ishlatganida SSSR o‘z ittifoqchisi Iroqni qo‘llabquvvatlamadi.

1990-yilning noyabrida Parijda Yevropada oddiy qurol-yarog‘

va qurolli kuchlar sonini qisqartirish to‘g‘risidagi shartnoma imzolandi.

Yevropada xavfsizlik va hamkorlik kengashi qatnashchilari bo‘lgan davlatlar

Yevropa uchun Parij Xartiyasini qabul qildilar. Unda davlatlararo munosabatlarning

Xelsinki tamoyillari tasdiqlandi. Shu tariqa «sovuq urush» barham

topa bordi. 1991-yilda SSSRning qulashi bilan «sovuq urush» tugadi.

Lekin AQSH — Rossiya ziddiyatlari davom etmoqda.

XX asrdagi so‘nggi o‘n yillikning eng yirik voqeasi

SSSRning qulashi bo‘ldi. 1991-yil 8-dekabrda

Rossiya, Ukraina va Belorussiya rahbarlari Minsk

shahridagi uchrashuvlarida SSSR tarqatib yuborilganligini

e’lon qildilar. Buning sababi — aynan shu uch davlat 1922-

yilning 30-dekabrida SSSRni tashkil etgan edilar. Ayni paytda bu uch

davlat rahbarlari Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) ni tashkil etganliklarini

ham ma’lum qildilar. Sobiq ittifoqdosh respublikalardan yana

sakkiztasi, shu jumladan, O‘zbekiston Respublikasi MDH haqidagi

shartnomani imzoladilar. Dunyo hamjamiyati Rossiya Federatsiyasini sobiq

SSSRning qonuniy vorisi, deb tan oldi. Rossiya Federatsiyasi sobiq SSSR

imzolagan shartnomalarga rioya qilish majburiyatini o‘z zimmasiga oldi.

BMT va uning Xavfsizlik Kengashida SSSRning o‘rnini egalladi. SSSR

tarqalib ketgach, uning yadro qurollari to‘rt davlat (Ukraina, Belorussiya,

Rossiya va Qozog‘iston) hududida qoldi. Xalqaro hamjamiyat ularning yagona

Rossiyada to‘planishi choralarini ko‘rdi va bunga erishdi.

SSSRning qulashi jahondagi siyosiy vaziyatni tubdan o‘zgartirib yubordi.

Dunyoning ikkiga bo‘linishi barham topdi. AQSH dunyoning yagona «o‘ta

buyuk» davlati bo‘lib qoldi. AQSH prezidenti J. Bush o‘z xalqini «sovuq

urush» da erishilgan g‘alaba bilan qizg‘in tabrikladi.

90-yillar xalqaro hayotda ko‘p millatli davlatlarning

parchalanishi va milliy davlatlarning vujudga

kelishi bilan ham ajralib turadi. Chunonchi,

Chexoslovakiya va Yugoslaviya bo‘linib ketdi. Chexoslovakiya 1993-yilning

1-yanvarida Chexiya va Slovakiya davlatlariga ajraldi. Yugoslaviya bo‘linguniga

qadar 6 respublikadan iborat edi.

1991-yil iyun oyida Xorvatiya, Sloveniya va Makedoniya o‘z mustaqilligini

e’lon qildilar. 1992-yilning yanvar oyida Bosniya va Gersegovina

ajralib chiqdi. Serbiya va Chernogoriya esa Yugoslaviya Ittifoqi (YuI)

Mustaqil Davlatlar

Hamdo‘stligining

tashkil etilishi

Milliy davlatlarning

vujudga kelishi

156

davlatini tuzdilar. Yugoslaviyaning parchalanish jarayoni yana davom etdi.

Xususan, Chernogoriya YuI tarkibidan ajrab chiqdi. Kosovoda yashovchi

albanlar esa mustaqil Kosovo davlati tuzilganligini e’lon qildilar.

Yaqin Sharq muammosining asosiy masalasi —

Falastin arab davlatini tashkil etish va Isroil bosib

olgan arab yerlarini qonuniy egalariga qaytarib

berish hamon hal etilmay kelinmoqda.

Falastin arab davlatini tashkil etishga quyidagi uchta katta muammo g‘ov

bo‘lib turibdi:

— 1,5 mln dan ortiq arab qochoqlarini avvalgi yashash joylariga

qaytarish;

— Falastin davlatining poytaxti muammosi;

— Falastinliklar Quddus shahrini o‘z davlatining poytaxti bo‘lishini istaydilar.

Isroil esa uni o‘z davlatining poytaxti, deb e’lon qilgan. Uzoq

muzokaralardan so‘ng bu shaharni ikkiga bo‘lishga kelishildi, Isroildagi

o‘ta o‘ng kuchlar va Falastinning ekstremist tashkilotlari shaharning bo‘linishiga

aslo rozi bo‘lmayotirlar va bunday bo‘linishiga butun choralar bilan

qarshilik ko‘rsatmoqdalar;

— Isroildagi o‘ta o‘ng millatchi va Falastindagi ekstremistik kuchlarning

barcha muammolarni kuch yordamida hal etishga urinayotganliklari.

Ularning ikki tomonlama har qanday kelishuvga qarshiligi. Shu tariqa Yaqin

Sharq muammosi hamon o‘z yechimini to‘la topganicha yo‘q. Lekin 2005-

yilga kelib G‘azo sektoridan 8,5 ming yahudiylarning ko‘chib ketishi vaziyatni

biroz iliqlashtirdi.

Afg‘onistondagi turli etnik, siyosiy-diniy kuchlar

o‘rtasida hokimiyat uchun kurash uzoq davom etdi.

1996-yilda Afg‘onistonning katta qismida tolibonlar

hokimiyati o‘rnatildi. Ular Afg‘onistonni islom davlatiga aylantirdilar. Tolibonlarga

qarshi kuchlar «Shimoliy alyans» (ittifoq)ga birlashdilar. Tolibon

va Shimoliy alyans o‘rtasida qirg‘inbarot urushi olib borildi.

Pokiston va Saudiya Arabistoni tolibonlar hokimiyatini tan oldilar va

unga keng ko‘lamli yordam ko‘rsatdilar.

Afg‘onistondagi holat nafaqat bu davlatning, balki uning qo‘shnilari,