O‘zbekiston respublikasi

qolaversa, jahon hamjamiyatining muammosiga aylandi. Afg‘oniston hududi

ayni paytda narkotik moddalar va qurol-yarog‘ kontrabandasi, diniy ekstremizm

va fanatizm, terrorchilik o‘lkasi bo‘lib qoldi. Binobarin, Afg‘oniston

muammosi yalpi xavfsizlikka ham jiddiy tahdid solayotgan muammoga

aylandi.

O‘zbekiston Respublikasi Afg‘oniston muammosini hal etishga doir qator

takliflarni ilgari surdi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov

1993-yildayoq BMT e’tiborini Afg‘oniston muammosiga qaratgan edi va,

birinchi navbatda, muxolif kuchlarga qurol sotilishini taqiqlab qo‘yishni

taklif etgandi.

Afg‘oniston

muammosi

Yaqin Sharqdagi

vaziyat

157

Shuningdek, muxolifat kuchlari buyuk davlatlar va chegaradosh davlatlar

ishtirokida Afg‘oniston muammosini hal etishga qaratilgan xalqaro

uchrashuv o‘tkazishni taklif etdi. Bunday uchrashuv 1998-yilda Toshkentda

o‘tkazildi. U tarixga «6+2» guruhi uchrashuvi (Eron, Pokiston, Turkmaniston,

O‘zbekiston, Qirg‘iziston va Tojikiston, shuningdek, AQSH va Rossiya)

nomi bilan kirdi. Uchrashuvda Afg‘oniston muxolifat kuchlari

vakillari ham ishtirok etdi. Uchrashuv yakunida Afg‘oniston muammosi

bo‘yicha Toshkent Deklaratsiyasi qabul qilindi. Bu hujjat «6+2» guruhiga

a’zo davlatlar hamda Afg‘onistonda nizolashayotgan ichki kuchlar uchun

tinchlikka eltuvchi xartiya vazifasini o‘tashi mumkin edi. Biroq ichki

muxolifat o‘rtasidagi nihoyatda keskin ziddiyat Toshkent Deklaratsiyasini

amalga oshirishga imkon bermadi. 2001-yil 11-sentabrda AQSHda bo‘lib

o‘tgan terrorchilik harakatidan keyin Afg‘onistonga AQSH boshchiligida

hujum boshlandi va tolibonlar ag‘darib tashlanib, Muhammad Karzay boshchiligida

yangi dunyoviy hukumat tuzildi.

To‘g‘ri, Afg‘oniston muammosi tezda hal etiladiganlardan emas. Chunki

bu 20 yildan ortiq davr mobaynida to‘plangan muammodir.

O‘zbekiston 1992-yilning fevral oyida dunyoda

tinchlikni mustahkamlashni hamda inson huquqlarini

himoya qilish ishiga katta hissa qo‘shayotgan

nufuzli Xalqaro tashkilot — Yevropada Xavfsizlik va Hamkorlik tashkiloti

(YEXHT) ga, 1992-yilning 2-martida esa BMT a’zoligiga qabul qilindi. Bu

tarixiy voqea O‘zbekistonning mustaqil davlat sifatida xalqaro hamjamiyatdan

munosib o‘rin olishida katta ahamiyatga ega bo‘ldi. 1993-yilning sentabr

oyida bo‘lib o‘tgan BMTning 48-sessiyasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

I. A. Karimov birinchi bor ishtirok etdi. U o‘z ma’ruzasi bilan

O‘zbekistonni yana bir bor dunyoga tanitdi.

O‘zbekiston tez orada jahondagi 105 davlat a’zo bo‘lgan Qo‘shilmaslik

harakatiga qabul qilindi. I. A. Karimov 1995-yilda BMTning 50-yilligi

munosabati bilan uning yubiley sessiyasida ishtirok etdi va nutq so‘zladi.

Prezident o‘z nutqida davlat arboblari va siyosatchilari diqqatini milliy

xavfsizlik masalasini hozirgi kun talab va ehtiyojlari nuqtayi nazaridan qayta

ko‘rib chiqishga da’vat etdi. O‘z fikrini BMT Xavfsizlik Kengashi 187

davlatning tashvishlarini, muammolari va taqdirini hal etishga qodir bo‘lmayotgani,

uning dunyo barcha muammolarini qamrab ololmayotgani faktlari

bilan asosladi. Shuning uchun ham Xavfsizlik Kengashi doimiy a’zolari

sonini va uning faoliyat maydonini kengaytirish lozimligini, shuningdek,

iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy salohiyati va xalqaro obro‘-e’tibori yuqori bo‘lgan

Yaponiya va GFR ni BMT Xavfsizlik Kengashi doimiy a’zoligiga qabul

qilishni taklif etdi.

Ayni paytda I. A. Karimov BMT Bosh kotibining vakolatlarini kengaytirish

masalasini ham ko‘tarib chiqdi. Ma’lumki, BMT qanchalik nufuzli

tashkilot bo‘lmasin, u yer yuzi aholisi butun tashvishini nazorat qila olmaydi.

O‘zbekiston xalqaro

munosabatlarda

158

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

I. A. Karimovning BMT BA

48-sessiyasidagi chiqishi.

Shuni nazarda tutgan holda

I. A. Karimov dunyodagi qator

mamlakatlararo va mintaqalararo

xalqaro tashkilotlarni ham BMT

doirasiga kiritishni taklif etdi.

Shunday qilinsa, xalqaro tashkilotlar

yangi tizimi vujudga kelgan

va ular yordamida xalqaro muammolar

samaraliroq hal etilishiga

yo‘l ochilgan bo‘lar edi.

1993-yil yanvarda Toshkentda

besh davlat ishtirokida «Markaziy

Osiyo Hamdo‘stligi» tashkil etildi.

Mart oyida esa bu davlatlar «Orol

muammosi bo‘yicha» birgalikdagi

harakat bitimini imzoladilar. 1996-

yilning 21-iyunida Florensiya

(Italiya) shahrida Yevropa Ittifoqi

bilan O‘zbekiston o‘rtasida sheriklik

va hamkorlik haqida bitim imzolandi.

O‘zbekiston mintaqaviy iqtisodiy

tashkilot — EKO a’zoligiga

qabul qilindi. Bundan tashqari,

mamlakatimiz Yevropa va Osiyoni bir-biriga bog‘laydigan «Yevropa —

Kavkaz — Osiyo» transport yo‘li — TRASEKA loyihasida ishtirok etmoqda.

Ayni paytda O‘zbekiston NATOning «Tinchlik yo‘lida hamkorlik» dasturida

faol ishtirok etib kelmoqda.

O‘zbekiston NATOga a’zo bo‘lib kirmaydi. Biroq u bilan hamkorlik

qiladi. Buning sababi davlatimizning xavfsizligi va tinchligini ta’minlash,

mintaqada barqarorlikni qaror toptirish uchun shart-sharoitni mumkin qadar

kengaytirish va mustahkamlashdan iboratdir.

Shuning uchun O‘zbekiston dunyodagi barcha davlatlar bilan tinchtotuv

yashash, do‘stlik, birodarlik, iqtisodiy va madaniy aloqalarni

rivojlantirish, ekstremizm va terrorchilikka qarshi birgalikda kurash g‘oyasini

ilgari surmoqda.

1999-yilning 18—19-noyabr kunlari Turkiyaning

Istambul shahrida Yevropada xavfsizlik va

hamkorlik tashkilotining oliy darajadagi sammiti

bo‘lib o‘tdi. Sammit Yevropada Xavfsizlik Xartiyasini muhokama qildi.

Sammitda birinchi bo‘lib so‘zga chiqqan I. A. Karimov jahon jamoatchiligini

tashvishlantirayotgan diniy ekstremizm, xalqaro terrorizm,

mintaqaviy mojarolar masalasiga alohida e’tibor berdi va bu haqda bunday

YEXHT Istambul

sammiti

159

dedi: «Bugungi kunda xalqaro maydonda «sovuq urush» ko‘rinishlari

o‘rnini bir-biri bilan birlashib, tobora keng ko‘lamli va hujumkor mohiyat

kasb etayotgan ashaddiy millatchilik va separatizm, diniy ekstremizm va

xalqaro terrorizm kabi illatlar egallayotganini isbotlab o‘tirishning hojati

yo‘q...

Bugungi kunda biz radikal kayfiyatdagi markazlarning diniy ekstremizm

va terrorizmni tarqatishga qaratilgan uzoqni ko‘zlovchi rejalariga,

mintaqa davlatlarini o‘zlari tanlagan demokratik, huquqiy va dunyoviy

taraqqiyot yo‘lidan qaytarishga urinishi hollariga duch kelmoqdamiz.

Buni Tojikistondagi voqealar, yaqinda Toshkentda yuz bergan portlashlar,

bosqinchilar guruhlarining mustaqil Qirg‘iziston janubiga surbetlarcha bostirib

kirishi hamda barchaga ma’lum boshqa faktlar isbotlab turibdi».

I. A. Karimov Istambul sammitida Xavfsizlik Xartiyasi loyihasi yuzasidan

quyidagi takliflarni bildirdi: Birinchidan, YEXHTning mintaqaviy xavfsizlik,

jumladan, Markaziy Osiyo bo‘yicha mintaqaviy xavfsizlik tizimini shakllantirishda

yanada faolroq bo‘lishi; ikkinchidan, YEXHTning xalqaro ziddiyatlarning

oldini olishga qaratilgan xalqaro organ sifatidagi vazifalarini aniq

belgilash, shuningdek, uning iqtisodiyot va ekologiya sohalarida tutgan o‘rnini

mustahkamlash; uchinchidan,YEXHT tizimini isloh qilish. Islohotning

maqsadi — YEXHTni bugungi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar oqimiga moslashtirish,

bu tashkilotni hayot keltirib chiqarayotgan yangi-yangi muammolarni

hal etishga ko‘proq jalb etish.

Ayni paytda I. A. Karimov Istambul sammitida xalqaro terrorizmga qarshi

kurash markazini tashkil etish masalasini keskin qo‘ydi. Bu markazning

asosiy vazifasi terrorizm ko‘rinishlari bilangina emas, eng avvalo, xalqaro

terrorizmni mablag‘ bilan ta’minlayotgan, qo‘llab-quvvatlayotgan, qurolyarog‘

larni joylarga jo‘natayotgan manbalarga qarshi kurash bo‘yicha qabul

qilingan qarorlarning so‘zsiz bajarilishi bo‘yicha faoliyatlarni muvofiqlashtirishdan

iborat bo‘lishi lozimligi ta’kidlab o‘tildi.

Istambul sammiti dunyoga O‘zbekiston so‘zining qudratini, uning siyosiy

irodasini va jahon taraqqiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini

namoyish etdi.

1996-yil Shanxayda, 1997-yil Moskvada bo‘lib

o‘tgan Xitoy, Rossiya, Qozog‘iston, Qirg‘iziston

va Tojikiston davlat rahbarlarining sammitida harbiy

sohada hamda chegara hududlarida o‘zaro ishonchni mustahkamlash, qurolli

kuchlarni qisqartirish to‘g‘risida shartnoma imzolandi. 2001-yil iyun oyida

Shanxay sammiti bo‘lib o‘tdi. Uning ishida O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti

Islom Karimov qatnashdi va O‘zbekistonning «Shanxay forumi»ga

to‘la huquqli a’zo bo‘lishi to‘g‘risida bayonot imzolandi. O‘zbekiston Prezidentining

taklifi bilan «Shanxay forumi» Shanxay Hamkorlik Tashkiloti

(SHHT) deb o‘zgartirildi.

Shanxay hamkorlik

tashkiloti

160

2002-yilda Sankt-Peterburgda, 2003-yilda Moskvada SHHT sammitlari

bo‘lib o‘tdi. Toshkentda mintaqaviy aksilterror tuzilmasi ijroiya qo‘mitasini

ishga tushirishga qaror qilindi. 2004-yil iyunda Toshkentda, 2005-yil Ostonada

navbatdagi sammit bo‘lib o‘tdi. Unda xavfsizlik va savdo-iqtisodiy hamkorlik

bo‘yicha masala ko‘rildi. Butun dunyoda yadroviy, kimyoviy, biologik,

elektron terrorchilik xavfi paydo bo‘lganligi, terrorchilikning bazalarini

yo‘qotish, odamlar ongini zaharlaydigan, terrorchilikni moliyalashtiradigan

markazlarga qarshi keskin kurash olib borish zarurligi ta’kidlandi. Tashkilot

kengaymoqda.

Shunday qilib, XX asrning ikkinchi yarmi va XXI asr boshidagi xalqaro

munosabatlarda BMTning roli oshdi. Yevropada integratsiya jarayoni

kuchaydi. Sotsializm qo‘rg‘oni yemirildi. Ko‘pgina yangi davlatlar xalqaro

hamjamiyatning teng huquqli a’zolari bo‘lib qoldilar. AQSH dunyoning yakka

hukmron, qudratli davlatiga aylandi. Lekin qurollanish, narkobiznes, ekologik,

sog‘liqni saqlash, inson huquqlarini himoya qilish muammoligicha qolmoqda.

SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. 1919-yilgi Parij tinchlik konferensiyasi qarorlarini 1945-yilgi Potsdam

konferensiyasi qarorlari bilan taqqoslang.

2. Nyurnberg jarayoni haqida qanday xulosaga keldingiz? Bugungi kunda ham

insoniyatga qarshi jinoyatlarning jazosiz qolmasligiga misollar keltiring.

3. «Sovuq urush» vujudga kelmasligi mumkin edimi? O‘z fikringizni asoslab

bering.

4. Marshall rejasi qanday reja va nega SSSR uni qabul qilmagan?

5. NATO va Varshava harbiy-siyosiy bloklari haqida nimalarni bilib oldingiz?

6. XX asrning mintaqaviy mojarolari, ularda AQSH va SSSRning tutgan

o‘rni haqidagi faktlarni taqqoslang.

7. Jahon Tinchlik Kengashi qay tariqa vujudga kelgan edi? Kopengagen

Kongressi haqida nimalarni bilib oldingiz?

8. Qo‘shilmaslik harakati qanday harakat?

9. XX asrning 70-yillarida xalqaro keskinlikning yumshashiga imkon bergan

omillarni sanang. Keskinlikning yumshashi yillarida xalqaro hayotdagi

muhim voqealar jadvalini tuzing.

10.Nega XX asr 70-yillarining oxiriga kelib xalqaro ahvol yana keskinlashgan?

Bu keskinlikning yuzaga kelishida SSSR va AQSHning o‘rniga

baho bering.

11.XX asr 80-yillar 2-yarmidan boshlab SSSR tashqi siyosatida qanday

o‘zgarish yuz berdi?

12.Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) qay tariqa vujudga keldi?

13.«Sovuq urush» davri tugagan bo‘lsa-da, nega dunyo hamon mo‘rtligicha

qolmoqda?

VAQTLI MATBUOT MATERIALLARI ASOSIDA «O‘ZBEKISTON XALQARO

MUNOSABATLARDA» MAVZUSIDAGI JADVALNI TO‘LDIRING

O‘zbekiston a’zo bo‘lgan xalqarо tashkilotlar ro‘yxati:

1.

2.

?

161

17-§. Ikkinchi jahon urushidan keyin G‘arb

davlatlari ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy taraqqiyotidagi

o‘ziga xos xususiyatlar

Tarix va geografiya fanlarida «Sharq» va «G‘arb»

tushunchalari bir xil ma’noni anglatmaydi.

Geografiyada Sharq Quyosh chiqish tomonini,

G‘arb esa Quyosh botish tomonini anglatsa, tarixda bu ikki tushuncha mutlaqo

boshqa ma’no kasb etadi. Ayni paytda ular turli tarixiy davrlarda turlicha

mazmunga ham ega bo‘lgan.

Masalan, «Sharq» so‘zi dastlab noxristian olamga nisbatan ishlatilgan.

Keyinchalik esa bu so‘z mustamlaka hududlarga nisbatan qo‘llanildi. «Sovuq

urush» yillarida esa «Sharq» so‘zi SSSR va uning ittifoqchilariga, «G‘arb»

so‘zi esa AQSH va uning ittifoqchilariga nisbatan ishlatildi.

Keyinchalik «Sharq» so‘zi iqtisodiyoti bozor munosabatlariga

asoslanmagan totalitar davlatlarga nisbatan, «G‘arb» so‘zi esa iqtisodiyoti

bozor munosabatlariga asoslangan demokratik davlatlarga nisbatan ishlatildi.

Yer yuzida bugungi kunda 190 dan ortiq davlat bor. Mutaxassislarning

fikricha, ulardan atigi 75 tasi iqtisodiyoti bozor munosabatlariga asoslangan

demokratik davlat hisoblanadi.

G‘arbning Ikkinchi jahon urushidan keyingi taraqqiyotining

o‘ziga xos asosiy xususiyatlaridan biri,

G‘arbda farog‘at davlatining vujudga kelganligi edi.

Bunday davlat XX asrning 50-yillarida qaror topdi. 60—70-yillarda esa ravnaq

topdi va yanada mustahkamlandi.

«Farog‘at davlati» nima o‘zi? Farog‘at davlati — bu, bozor iqtisodiyotini

saqlagan holda, o‘z fuqarolari uchun farovon hayot va shu hayotni ta’minlashga

qodir ijtimoiy ta’minot darajasini kafolatlaydigan demokratik davlatdir.

Insoniyat bunday davlatni XX asrning 50-yillarida yarata oldi. Buning

sababi — aynan shu davrga kelganda ilg‘or, sog‘lom fikrli kishilar,

siyosatchilar fuqarolarning ijtimoiy himoyasi masalasi, huquq erkinligini,

binobarin, davlat ana shu huquqning amalda ro‘yobga chiqishini kafolatlashi

zarurligini to‘la anglab yetganliklari edi.

Xo‘sh, qanday omillar farog‘at davlatini qurishga imkon bergan?

Bu omillarning birinchisi — Ikkinchi jahon urushidan keyin yangidan

boshlangan demokratik harakatning kuchli to‘lqini edi. Demokratik kuchlar

chuqur ijtimoiy islohotlar o‘tkazilishini talab qildilar. Ikkinchidan, farog‘at

davlatining qaror topishida «sovuq urush» ham katta rol o‘ynadi. G‘arb

siyosatchilari o‘z davlatlari hududida qo‘poruvchi kommunistik g‘oyalarning

ildiz otishini aslo istamaganlar.

Fuqarolarni qo‘poruvchi kommunistik g‘oyalar ta’siridan himoya qilishning

eng samarali vositasi adolatli va farovon jamiyat qurish edi. Farog‘at

davlati o‘z-o‘zidan qurilib qolmas edi, albatta. Chunki bunday davlat

«Farog‘at davlati»ning

vujudga kelishi

Sharq va G‘arb

tushunchalari haqida

11 — Jahon tarixi

162

fuqarolar ijtimoiy himoyasiga juda katta mablag‘ sarflashni zaruratga

aylantirar edi. Bunday mablag‘ga ega bo‘lish hamda ishlayotgan fuqarolarga

yuqori ish haqi to‘lash uchun davlatning iqtisodiyoti gurkirab rivojlanishi

zarur edi.

50-yillarining boshlarida G‘arbiy Yevropa davlatlari

ishlab chiqarishning urushdan oldingi darajasini

asosan tikladilar. 50—60-yillarda esa iqtisodiyotning

yuqori sur’atlarda rivojlanishiga erishdilar.

Xo‘sh, qanday omillar iqtisodiyotning yuksak sur’atlarda rivojlanishini

ta’minladi? Birinchidan, AQSH va G‘arbning boshqa davlatlari Ikkinchi

jahon urushi davridayoq va urushdan keyin Yevropada moliyaviy va pul

beqarorligi vujudga kelishining oldini olish choralarini ko‘rgan edilar. Xususan,

Xalqaro valuta fondi va Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki tashkil

etildi.

Ikkinchidan, «Marshall rejasi» beqiyos katta rol o‘ynadi. Unga ko‘ra,

AQSH 1948—1952-yillar oralig‘ida G‘arb davlatlariga 13 mlrd dollar miqdorida

yordam ko‘rsatdi.

Uchinchidan, xalqaro savdo uchun qulay sharoit yaratildi. Bu proteksionizm

va boj to‘siqlarini amalda bartaraf etish edi. Masalan, faqat AQSH

ning o‘zi olib kelinadigan tovarlar uchun to‘lanadigan bojni 50 foizga

kamaytirdi. Bu hol xalqaro savdo gurkirab rivojlanishiga olib keldi. Chunonchi,

1948—1960-yillar oralig‘ida xalqaro savdoning yillik o‘rtacha o‘sish

sur’ati 6 foizni, 1960—1973-yillar oralig‘ida esa 9 foizni tashkil etdi. Yevropaning

o‘zida davlatlararo savdo hajmi 1950—1970-yillar davomida 18 mlrd

dollardan 129 mlrd dollarga yetdi. Shu tariqa tashqi savdo iqtisodiy

taraqqiyot manbayiga aylandi.

To‘rtinchidan, xalqning intellektual quvvatiga alohida e’tibor berilib,

ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiya o‘z vaqtida joriy etildi.

Sanoat texnika va texnologiya asosida qayta qurildi. Qishloq xo‘jaligi to‘la

mexanizatsiyalashtirildi. Qishloq xo‘jaligida tom ma’noda inqilob — biotexnologiya

va kimyolashtirish amalga oshirildi.

Beshinchidan, neftdan yoqilg‘i o‘rnida keng miqyosda foydalanishga

o‘tildi. U iqtisodiy hayotning asosiy harakatlantiruvchi vositasiga aylandi.

Buning ustiga uning bahosi juda arzon edi. Bir barrel (159 litr) neftning

narxi atigi 1,5 dollar edi.

Oltinchidan, G‘arb davlatlarida davlat iqtisodiyotni tartibga solish

siyosatini yuritdi. Bu siyosat aralash iqtisodiyotni vujudga keltirish orqali

amalga oshirildi. Iqtisodiyotda xususiy mulk, xususiy tadbirkorlik faoliyati

va davlat mulki uyg‘unligiga erishildi.

Yettinchidan, iqtisodiyotning yuksak darajada rivojlanishi masalasi

hukumat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Iqtisodiyotni sarmoyalash har

tomonlama rag‘batlantirildi.

G‘arb davlatlari

iqtisodiyoti gurkirab

rivojlanishining

sabablari

163

Yuqorida qayd etib o‘tilgan omillar 1975-yilga kelib G‘arb davlatlarining

hammasida mustahkam ijtimoiy ta’minot tizimi to‘la qaror topishiga olib

keldi. Davlat bevalar, yetimlar, nogironlar, ko‘p bolali oilalar, kambag‘allik

chegarasidan past darajada yashayotgan fuqarolarga yordam ko‘rsatilishini

tashkil etishni o‘z zimmasiga oldi. Mehnat qilayotganlarning 52 foizidan 67

foizigacha bo‘lgan qismi ishsizlikdan; 48 foizidan 94 foizigacha qismi baxtsiz

hodisalardan; 72 foizidan 100 foizigacha qismi kasallik tufayli mehnatga

vaqtincha yaroqsizlikdan sug‘urta qilindi.

Pensiya yoshiga yetganlarning 80—100 foizi pensiya ta’minoti oladigan

bo‘ldi. Davlat budjetining 28 foizidan 60 foizigacha qismi ijtimoiy xarajatlarga

ajratildi. Ishlayotgan xodimlarga yuqori ish haqi to‘lana boshlandi. Bular

aholining iste’mol quvvatini oshirdi. Masalan, birgina Fransiyada har 1000

nafar ishchiga 636 dona avtomobil, 769 dona televizor, 844 dona muzlatgich

to‘g‘ri keldi. Davlat mehnat munosabatlari masalasini qonun bilan tartibga

soldi.

Mehnat to‘g‘risidagi qonunlarda ish bilan band bo‘lish, ishga yollash va

ishdan bo‘shatish kabi masalalarda ishchilarning zarur huquqlari kafolatlandi.

Shu tariqa G‘arbda yetuk industrial jamiyat qurilishiga erishildi.

G‘arb davlatlarining iqtisodiy sohada birlashish

jarayoni G‘arbning XX asr ikkinchi yarmidan

keyingi taraqqiyotining yana bir o‘ziga xos xususiyati

edi.

Urushdan keyingi ahvol Yevropa davlatlarini iqtisodiy muammolarni

birgalikda hal etishga undadi. 1951-yilda Yevropaning olti davlati (Belgiya,

Italiya, Luksemburg, Gollandiya, GFR va Fransiya) ko‘mir va

po‘lat bo‘yicha Yevropa uyushmasini tuzdilar. 1957-yilda esa u «Yevropa

iqtisodiy hamjamiyati»ga aylantirildi. (U «Umumiy bozor» deb ham

ataladi.) 1993-yil Maastrixt shartnomasi bilan Yevropa hamjamiyati (Yevropa

Ittifoqi) deb atala boshladi.

1957-yilda imzolangan Rim shartnomasiga ko‘ra, bu olti davlat o‘zaro

savdoda boj to‘siqlarini tugatish va qishloq xo‘jalik mahsulotlarining yagona

bozorini vujudga keltirishga qaror qildilar. 1973—1995-yillar oralig‘ida Buyuk

Britaniya, Daniya, Irlandiya (1973), Yunoniston (1981); Portugaliya va

Ispaniya (1986); Avstriya, Finlandiya, Shvetsiya (1995); 2004-yilda Vengriya,

Kipr, Latviya, Litva, Malta, Polsha, Slovakiya, Sloveniya, Chexiya, Estoniya,

2007-yilda Bolgariya va Ruminiya ushbu hamjamiyatga a’zo bo‘lib kirdilar.

Yevropa Ittifoqi a’zolarining soni 2007-yilda 27 taga yetdi. Bu davlatlarda

500 mln ga yaqin kishilar yashaydi. Norvegiyada bu masalada 2 marta

umumxalq referendumi bo‘lib o‘tdi, lekin u hali Yevropa Ittifoqiga a’zo

bo‘lganicha yo‘q. Nomzodlar: Makedoniya, Xorvatiya.

1990-yildan boshlab sarmoya, tovar va ishchi kuchlarining YEIH doirasida

erkin harakat qilishiga xalaqit qiluvchi barcha to‘siqlar olib tashlandi. 1993-

yilda Yevropani birlashtirish yo‘lida yana bir katta qadam qo‘yildi. Shu

Yevropada birlashish

(integratsiya)

jarayoni

164

yilning dekabr oyida Gollandiyaning Maastrixt shahrida YEIH ning 12

a’zosi yagona Yevropani vujudga keltirish to‘g‘risida shartnomalar imzoladilar.

Shartnomalar quyidagi 3 guruhdan iborat edi:

— Yevropaning yagona pulini (Yevro) joriy etish;

— Yevropa siyosiy ittifoqini shakllantirish;

— Yevropa Komissiyasini tasdiqlash.

Yevropa siyosiy ittifoqi kengashi dastlabki bosqichda G‘arbiy Yevropa

davlatlarining tashqi va mudofaa siyosati masalalarini muvofiqlashtirishga,

bu sohalarda yagona yo‘nalish asoslarini ishlab chiqishga, kelgusida esa yagona

tashqi va harbiy siyosat yuritishiga xizmat qilishi ko‘zda tutildi. Hozirda raisi

N. Sarkozi.

Yevropa Komissiyasi YEH a’zolari bo‘lgan davlatlarning sog‘liqni saqlash,

xalq ta’limi, qishloq xo‘jaligi va ekologiya sohasidagi siyosatlarini tartibga

solish bilan shug‘ullanuvchi muassasa vazifasini o‘tashi lozim edi. YEH

a’zolari bo‘lgan davlatlar hukumatlari bu sohalar bo‘yicha vakolatlarini

Yevropa Komissiyasiga topshirishi belgilab qo‘yildi.

To‘g‘ri, barcha shartnomalar ham amalda ularning yaratuvchilari o‘ylagan

darajada bajarilayotgani yo‘q. Biroq, eng asosiysi, yagona Yevropani bunyod

etish borasida tarixiy ishlar amalga oshirildi. 1999-yilning dekabr oyida

YEHning a’zolari (ularning soni 15 ta) qurolli kuchlarni tuzish haqida qaror

qabul qildilar. Uning vazifasi — harbiy inqirozlar yuz bergan hududlarda

tinchlikni saqlashdan iborat, deb belgilandi.

Yevropa Ittifoqi mamlakatlarida 2002-yil 1-yanvardan yangi pul birligi —

«yevro» muomalaga kiritildi. Yevropa Ittifoqining asosini sobiq Yevropa

iqtisodiy uyushmasi, Yevratom, Yevropa ko‘mir va po‘lat birlashmasi (2002-

yildan o‘z faoliyatini to‘xtatdi) tashkilotlari tashkil etadi. 2007-yil Lissabon

bitimiga ko‘ra, murakkab tizim tugatiladi va xalqaro huquq subyekti bo‘lgan

Yevropa Ittifoqi yagona statusga ega bo‘ladi. Shuningdek, 2007-yilda Yevropa

liderlari Fransiya, Italiya va Ispaniya yangi O‘rtayer dengizi ittifoqi tashkiloti

tuzilganligini e’lon qildilar.

Yevropa Kengashi — xalqaro va davlatlararo

tashkilot. U 1949-yil 5-mayda tashkil etilgan.

Dastlab unga 10 ta davlat a’zo edi. Yevropani birlashtirishda bu kengash

katta rol o‘ynadi. Hozirgi kunda Yevropaning deyarli barcha davlatlari, shu

jumladan, Sharqiy Yevropa davlatlari va Rossiya Federatsiyasi ham bu tashkilotning